صدای پای کوچ می‌آید

استان‌های خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، خراسان جنوبی و بوشهر از جمله مناطقی است که عشایرشان کوچ خود را از هم‌اکنون به سمت مناطق ییلاقی آغاز کرده‌اند. این در حالی است که بسیاری از دیگر استان‌های عشایرخیز کشور نظیر خراسان شمالی نیز بزودی کوچ بهاره خود را آغاز خواهند کرد.

عشایر کوچنده هر سال در دو مرحله؛ یکی در اواخر تابستان و اوایل پاییز و دیگری اوایل بهار ییلاق و قشلاق می‌کنند و در این مسیر صدها کیلومتر راه و ایل راه را طی می‌کنند تا از گرمای سوزان مناطق گرمسیری در فصل بهار و تابستان بگریزند.

امسال به‌دلیل خشکسالی‌های پی در پی از یک‌سو و گرم‌تر شدن اسفند و فروردین از سوی دیگر، عشایر کشور زودتر مناطق گرمسیری را ترک می‌کنند و در حالی که سبزه‌ها تازه در سردسیر روییده‌اند، به این مناطق خواهند رسید. این در حالی است که مسئولان محلی امور عشایر در مناطق ییلاقی هر سال برای جلوگیری از ورود زودهنگام عشایر به مراتع که سبب تخریب آنها و کاهش تولید علوفه می‌شود، اعلام قرق می‌کنند اما با زودتر رسیدن عشایر، ناچار به شکستن قرق می‌شوند.

در همین زمینه مدیرکل امور عشایر استان بوشهر با اشاره به آغاز کوج بهاره عشایر این استان به مناطق ییلاقی استان‌های فارس و اصفهان به ایرنا می‌گوید: کوچ بهاره عشایر استان بوشهر در حالی انجام می‌شود که پس از هفت ماه خشکسالی و کم‌بارشی، در پی بارندگی‌های آخر سال گذشته و اوایل امسال در مناطق ییلاقی، شرایط مناسب‌تری نسبت به مناطق قشلاقی بر پوشش‌های گیاهی و مراتع در اختیار عشایر در ییلاق حاکم است.

علی ابراهیمی می‌افزاید: اکنون عمده نیازهای ضروری عشایر، تامین آب شرب در قالب طرح آب‌رسانی سیار و کمک به تامین علوفه دستی برای تعلیف دام عشایر به لحاظ جوابگو نبودن مراتع موجود است که این خدمات تا حدی فراهم شده است.

مراد بیرانوند، مدیرکل امور عشایری استان لرستان نیز با اشاره به این‌که گرما و خشکسالی، عشایر لرستان را مجبور به کوچ زودهنگام کرده و کوچ بهاره عشایر استان 15 روز قبل از تقویم رسمی کوچ، آغاز شده است، به مهر می‌گوید: تمام تمهیدات لازم به منظور خدمات دهی به عشایر کوچرو اندیشیده شده است.

در کهگیلویه و بویراحمد نیز وضع به همین منوال است. فصل کوچ عشایر کهگیلویه و بویراحمد فرارسیده، اما این فصل که روزگاری زیباترین بخش زندگی عشایر بود، اکنون در کم آبی و کمبود علوفه به فصلی پر التهاب برای آنان و چالشی برای مسئولان بدل شده است. امسال نیز گرچه به‌دلیل شرایط بحرانی در مناطق قشلاقی، برخی از اهالی ایل کوچ در این مناطق را خیلی زودتر از سال‌های گذشته آغاز کردند، اما زمانی که از سوی مسئولان در کهگیلویه و بویراحمد برای کوچ تعیین شده، بیستم فروردین است، بنابراین از امروز کوچ در ایل راه‌ها و جاده‌های این استان جریان می‌یابد. کهگیلویه و بویراحمد هم از استان‌های عشایر‌نشین است و هم در مسیر کوچ عشایر استان‌های همچون فارس، اصفهان، خوزستان، بوشهر و چهارمحال و بختیاری قرار دارد.

مدیرکل امور عشایر این استان با بیان این‌که خشکسالی، عشایر را مجبور به کوچ زودرس کرده است، به مشکلات پیش روی عشایر استان اشاره می‌کند و می‌گوید: امسال عشایر در مناطق قشلاقی به‌دلیل کاهش بارش‌ها و خشکسالی، وضعی بحرانی دارند و کم‌آبی، گرمای شدید در قشلاق، کمبود علوفه و وجود حشرات موذی مشکلاتی است که عشایر با آن دست به گریبان هستند.

مجید علی‌پور با بیان این‌که دامنه مشکلات عشایر به مناطق ییلاقی هم کشیده شده است، می‌فزاید: در این مناطق هم به‌دلیل کاهش بارش‌ها ممکن است منابع آبی فقط تا پایان خردادماه جوابگو باشد و پس از آن چشمه‌ها خشک شود.

وی با بیان این‌که تبعات خشکسالی در استان تا سال آینده نیز ادامه دارد و در سال آینده علوفه دستی در استان بسیار کاهش می‌یابد و این یک تهدید برای عشایر است، یادآور می‌شود: با اعتبارات ناچیز عشایر نمیتوان مشکلات آنها را مرتفع کرد، زیرا اعتبارات بحران عشایر فقط ۷۰ میلیون تومان است که جوابگوی حجم مشکلات نیست.

خراسان شمالی نیز از نظر جمعیت عشایری دارای ۵۰۰۰ خانوار عشایری متشکل از ۲ ایل بزرگ زعفرانلو و شادلو است که ۳۸ طایفه دارند. 3 ایل راه اصلی شمالی (مسیر گیفان، راز و جرگلان، مراوه تپه)، ایل راه جنوبی (مسیر قره میدان و مراوه تپه) و ایل‌ر‌اه میانی (اطراف رودخانه اترک و کالیمانی) بزودی شاهد حضور عشایر این استان در کوچ بهاره آنها خواهد بود.

زندگی عشایری؛ سخت اما شیرین

اساس اقتصاد زندگی کوچ‌نشینی بر پایه دامپروری است و دام، بنیان معیشت زندگی عشایری را تشکیل می‌دهد و بر این اساس آب و علف مهم‌ترین نیاز عشایر و بهانه‌ای برای کوچ است. اما این کوچ بویژه در چند دهه اخیر با مشکلات متعددی برای عشایر همراه بوده است؛ مشکلاتی که اولا بسیاری از آنها را به جای دامپروری در فضای باز به سوی دامداری در فضای بسته سوق داده و متمایل به یک‌جانشینی کرده است و ثانیا برای آنها که هنوز شیوه زندگی توام با کوچ را رها نکرده‌اند، با تبعات و سختی‌های زیادی همراه است.

یک کارشناس در امور عشایر با اشاره به این مشکلات به جام‌جم می‌گوید: یکی از مهم‌ترین مشکلات عشایر، خشکسالی در برخی سال‌ها و ترسالی در بعضی دیگر از سال‌هاست که در زمان خشکسالی و هنگام کوچ بهاره عشایر مجبور می‌شوند زودتر به مناطق ییلاقی کوچ کنند که این کار هم باعث ضرر به منابع طبیعی می‌شود و هم ادارات خدمات‌رسان را برای تامین زودهنگام خدمات مورد نیاز عشایر از جمله آب، بهداشت و امنیت با مشکل مواجه می‌کند.

اشکان رحیمی‌زاده تامین امنیت دام و خود عشایر را از دیگر مشکلات آنها هنگام کوچ بهاره و پاییزه عنوان می‌کند و می‌افزاید: طی دهه‌های اخیر ایل‌راه‌ها تقریبا بر جاده‌های آسفالته منطبق شده است و همچون گذشته مختص عشایر نیست، بنابراین احتمال تصادف دام‌ها و عشایر هنگام عبور از این جاده‌ها اکنون وجود دارد که در گذشته تقریبا مصداقی نداشت. بحث امنیت جانی و مالی در مکان‌های استقرار شبانه عشایر نیز در بین راه، از مسائل دیگری است که گرچه نیروی انتظامی آنها را حمایت می‌کند، اما این همکاری و حمایت باید فراگیرتر شود.

به گفته وی این مشکلات در کنار مشکل تامین علوفه هنگام کوچ پاییزه، موجب شده که طی سال‌های اخیر بسیاری از عشایر اسکان دائم را به کوچ ترجیح دهند.

این کارشناس در حوزه امور عشایر در پاسخ به این پرسش که طرح اسکان عشایر تا چه حد می‌تواند به رفع مشکلات زندگی عشایری کمک کند و آیا انجام این طرح امکان‌پذیر و مناسب است یانه، می‌گوید: اتفاقا دولت طرحی در این زمینه با عنوان ساماندهی زندگی عشایر با دو مولفه ساماندهی کوچ عشایر و ساماندهی اسکان عشایر دارد، به این ترتیب که اگر خانواری از عشایر تمایل به اسکان دائم دارد، این امر به اختیار خودش صورت بگیرد و نه به اجبار، مانند طرح تخته‌قاپو که زمان رضا‌شاه رخ دارد.

به گفته وی، اگر مشکلات متعددی که طی سال‌های اخیر برای عشایر ایجاد شده و همچنین سختی‌های این نوع زندگی، مرتفع شود، زندگی مبتنی بر کوچ عشایر، گزینه بهتری برای آنهاست، زیرا از یک‌سو با خوراندن علوفه ارزان به دام‌های خود، تولیدات ارزان‌تری را به مشتری ارائه می‌دهند و از سوی دیگر این روش ادامه راه هزاران ساله آبا و اجداد آنهاست که علقه‌هایی به آن دارند و ترک آن برایشان براحتی امکان‌پذیر نیست.

فاطمه مرادزاده / گروه ایران