کرکس در انتظار آینه رصد خانه ملی

از سه سال پیش زمزمه‌هایی از به پایان‌رسیدن کار صیقل آینه شنیده می‌شد تا این که پس از بررسی کیفیت آینه تصمیم گرفته شد تا کار انتقال آن به ایران انجام شود. بی‌شک ورود این آینه به کشور را می‌توان مرحله مهمی از ساخت این تلسکوپ دانست. قرار است این تلسکوپ از مهم‌ترین تلسکوپ‌های منطقه خاورمیانه برای انجام مطالعات جدی در حوزه کیهان‌شناسی و اختر فیزیک باشد. کیفیت بالای شیشه آینه این تلسکوپ نشان‌دهنده این است که از حداکثر دقت و کیفیت ممکن برخوردار است.

طرح رصد خانه ملی؛ از دیروز تا امروز

دکتر حبیب خسروشاهی، مدیر علمی طرح رصدخانه ملی ایران در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید: طرح رصدخانه ملی ایران از 20 سال پیش در جامعه نجوم ایران مطرح شده است. کشور ما از نظر زیرساخت‌های رصدی وضع خوبی نداشته است. در واقع در 30 ،‌40 سال گذشته سرمایه‌گذاری مناسبی در زمینه زیرساخت‌های نجوم رصدی و کیهان‌شناسی رصدی در کشور انجام نشده است. در پاسخ به این نیاز و با توجه به گسترش دوره‌های تحصیلات تکمیلی در کشور، از مدت‌ها پیش ایده راه‌اندازی رصدخانه ملی ایران مطرح بوده است تا این که جامعه نجوم ایران به این اتفاق نظر رسید تلسکوپی با ابعاد شیئی در حدود دو متر با قابلیت رصد در ناحیه اپتیکی در کشور ما ضرورت دارد. این موضوع در شورای گسترش به تصویب رسید و متعاقب آن مجموعه فعالیت‌هایی با هدف اجرایی شدن این طرح آغاز شد. طرح رصد خانه ملی ایران اسفند‌82 ـ زمانی که دکتر رضا منصوری معاون پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری بود ـ به تصویب هیات دولت رسیده و از جمله طرح‌های کلان ملی است. دکتر منصوری در به انجام رسیدن این نوع طرح‌های کلان در کشور نقش بسیار مهمی داشت که اکنون هم مجری طرح رصدخانه ملی ایران است. یکی از نخستین فعالیت‌های انجام شده در زمینه اجرایی شدن طرح رصدخانه ملی ایران مکان‌یابی بود. بر این اساس مناطق گسترده‌ای از سطح کشور آمایش و در نهایت سایت مناسبی برای رصدخانه ملی ایران انتخاب شده است. باید این موضوع را مدنظر قرار داد که افراد بسیاری از جمله دکتر رضا منصوری و دکتر یوسف ثبوتی در تصویب این طرح تاثیرگذار بوده‌اند. مکان‌یابی این رصدخانه به عنوان یکی از مراحل مهم این طرح از سوی دکتر سعدالله نصیری قیداری انجام شده است.

مدیر علمی طرح رصدخانه ملی ایران می‌افزاید: در نهایت این مکان‌یابی به دو قله منجر شد که مورد بررسی و ارزیابی دقیق قرار گرفت که بر این اساس مکان مناسبی برای این رصدخانه انتخاب شد. یک سال بعد به این نتیجه رسیدیم که قله «گرگش» در رشته کوه‌های کرکس در استان اصفهان در ارتفاع 3600 متری از سطح دریاهای آزاد بهترین مکان برای احداث این رصدخانه است. این فقط بخش کوچکی از این فعالیت بزرگ است. اصل پروژه تلسکوپ است. تلسکوپی که مدنظر رصد خانه ملی بوده یک تلسکوپ 3.4 متری است که آینه آن بتازگی به ایران رسیده است. این تلسکوپ از نوع کاسگرین است. وقتی پرتوهای نور به آینه اصلی تلسکوپ می‌رسد، منعکس شده و به آینه ثانویه می‌رسد که در فاصله پنج متری از این آینه قرار دارد. بعد از آن منعکس شده و از منفذ وسط آینه اولیه یا آینه اصلی رد می‌شود و در پشت این آینه (در فاصله 1.5 متری از پشت آینه) کانونی می‌شود. در این قسمت ابزارهای رصدی مستقر می‌شود تا رصد انجام شود.

تلسکوپی که ابرسازه علمی است

دکتر خسروشاهی در پاسخ به این سوال که این آینه چه ویژگی‌هایی دارد که تحت عنوان بزرگ‌ترین ابرسازه علمی از آن صحبت شده است، این طور توضیح می‌دهد: آنچه می‌توان به عنوان یک ابرسازه علمی معرفی کرد تلسکوپ رصدخانه است. این که بخواهیم آینه این تلسکوپ را یک ابرسازه در نظر بگیریم بیشتر نگاه ژورنالیستی است. آینه ما بزرگ‌ترین قیف نوری است. کار این آینه این است که فوتون‌های پرتوهای نوری را که به سطح آن برخورد می‌کند بازتاب کرده و در محلی آنها را کانونی می‌کند. به عبارت دیگر این وظیفه اصلی آینه است. ما نه‌تنها آینه‌ای در این ابعاد در کشور نداشته‌ایم، بلکه حتی آینه‌ای در حد و اندازه‌ای نزدیک به این آینه هم نداشته‌ایم.

بنابراین آینه این تلسکوپ بزرگ‌ترین آینه موجود در کشور است. ساخت و طراحی این آینه از پیچیدگی‌های فنی زیادی برخوردار است. یکی از پیچیدگی‌های این آینه این است که از جنس خاصی تهیه شده که در کشور ما مورد توجه نبوده است. شیشه‌ای که این آینه از آن ساخته شده، نوعی سرامیک خاص است و ویژگی اصلی آن این است که کاملا یکنواخت بوده و هیچ ناخالصی یا حبابی در این شیشه وجود ندارد. از طرف دیگر این آینه از جنسی ساخته شده که در مقابل تغییرات دما مقاوم باشد. به عبارت دیگر در مقایسه با شیشه‌های معمولی میزان حساسیت آن نسبت به دما 200 برابر کمتر است. به ازای یک درجه تغییر دما طول این سازه یا ابعاد آینه در ابعاد نانومتری بزرگ یا کوچک می‌شود که برای آینه‌ای به ابعاد 3.4 متر این تغییرات بسیار جزئی و ناچیز است. این ویژگی اصلی این آینه است. ویژگی دیگر آینه تلسکوپ رصدخانه ملی این است که سطح آن با دقت بالایی صیقل داده شده است. به طوری که دقت تراش آن در حد 2 نانومتر است. بنابراین هم از نظر ویژگی‌های دمایی این آینه از ویژگی‌های خاصی برخوردار است و هم از نظر وجود ناخالصی‌ها که می‌تواند در روند صیقل آینه بسیار تاثیرگذار باشد.

روند صیقل دادن سطح این آینه بسیار زمانبر بوده و مدت زمان زیادی به طول انجامیده است. بر این اساس می‌توان گفت این آینه نه‌تنها از نظر ابعاد بلکه از نظر برخورداری از ویژگی‌های شاخص و منحصر به فرد یک سازه مهم تلقی می‌شود. ساخت و صیقل این آینه حدود پنج‌سال به طول انجامیده است.

امکان ساخت این آینه در داخل کشور وجود نداشته است. مدیر علمی طرح رصدخانه ملی ایران با تاکید بر این موضوع می‌گوید: این فناوری در سطح دنیا فقط در اختیار دو تا سه کشور است و در مقایسه با بسیاری از فناوری‌ها از اهمیت بیشتری برخوردار است. اکنون این فناوری به طور انحصاری در اختیار کشورهای آلمان، آمریکا و ژاپن است. البته خیلی از کشورها مدعی هستند، می‌توانند برای این آینه شیشه بسازند، اما این شیشه‌ها حتی از خصوصیاتی شبیه خصوصیات شیشه‌ای که در ساخت این آینه مورد استفاده قرار گرفته، برخوردار نیست.

پروژه‌ای خاص با محدودیت‌های خاص

دکتر خسروشاهی درباره گام بعدی این پروژه این طور توضیح می‌دهد: گام بعدی این پروژه این است که طراحی‌هایی که در حال انجام آن هستیم به پایان برسد و مهم این است که دولت یا بخش دولتی حمایت‌هایی را که وعده داده است انجام دهد تا سریع‌تر به مرحله ساخت و اجرا برسیم. البته مجموعه‌ای از فعالیت‌های اجرایی در این سال‌ها انجام شده است که از آن جمله می‌توان به آماده شدن سایت برای احداث رصدخانه و ایجاد پایشگاه دائم اشاره کرد. اکنون ما از قله گرگش که قرار است این رصدخانه آنجا احداث شود با استفاده از تلسکوپ‌های کوچک‌تر رصدها را آغاز کرده‌ایم. مراحل جاده‌سازی نیز تا حدود 90 درصد انجام شده است. بنابراین منتظر هستیم تا حمایت‌های لازم از جمله حمایت‌های مالی از سوی بخش دولتی انجام شود تا گام بعدی که ساخت قطعات و ایجاد سیستم است بزودی آغاز شود.

وی درباره مشکلات کنونی که در اجرایی شدن این طرح وجود دارد، این طور توضیح می‌دهد: این طبیعی است که در مراحل اجرایی شدن این طرح ملی موانع و مشکلاتی وجود داشته باشد. جنس این پروژه‌ها این است که همیشه در آنها مجموعه‌ای از مسائل فنی مطرح می‌شود و همین ویژگی‌ها چنین پروژه‌هایی را به پروژه‌های خاص تبدیل می‌کند. اگر قرار بود انجام چنین پروژه‌هایی متداول و مرسوم باشد همه کشورها انجام پروژه‌های مشابه را در دستور کار خود قرار می‌دادند. هند حدود 30 سال پیش یک تلسکوپ با آینه‌ای در ابعاد حدود 2.5 متری ساخته‌ و پس از آن دیگر هیچ تلسکوپ دیگری در این کشور ساخته نشده است. زیرا ساخت چنین سازه‌ها یا ابرسازه‌های علمی بسیار پیچیده است و مسائل فنی و اجرایی متعددی در بطن آن وجود دارد. اگر پارامترهایی مانند نبود بودجه یا سردرگمی‌های اجرایی را هم به آن اضافه کنیم طبیعی است که اجرا شدن چنین پروژه‌ای مدت زمان زیادی به طول خواهد انجامید. بنابراین قدم بعدی این است که منتظر باشیم بخش اصلی کار ما که تامین بودجه است انجام شود تا این پروژه روال عادی خود را طی کند. اعتبار پیش‌بینی شده برای کل پروژه حدود صد میلیارد تومان بوده است که بخش اعظم آن هنوز تامین نشده است.

فرانک فراهانی جم ‌/‌ گروه دانش