محله ثروتمندان در تهران قدیم/ عکس

در نقشه‌های بجا مانده از روزگار قاجار- برزین 1258- چهار محله عودلاجان، چالمیدان، بازار و سنگلج قید شده است. بعدها محله‌های ارک و دولت به آن چهار محله اضافه شدند و وجه تمایز این‌دو محله جدید، آن بود که اربابان قدرت و زورمداران روزگار در این دو محله در میان باغ‌های وسیع زندگی می‌کردند و هرگز تراکم جمعیت محله‌هایی چون سنگلج،‌ چالمیدان و بازار را نداشتند. در این محله‌ها، از کوچه‌های تنگ، باریک و دراز خبری نبود و سکنی‌گزینی افراد سرشناسی همچون میرزا یوسف مستوفی‌الممالک و تصرف‌اراضی وسیع در قسمت شمالی تهران آن روزگار‌ محله‌هایی چون بهجت‌آباد، یوسف‌آباد و حسن‌آباد شکل گرفتند.


گفته می شود که رضاشاه دراین محله بزرگ شده بود و اصرار داشت که برای از بین بردن سوابق خود، محل را تخریب کند. سابقه تاریخی سنگلج به سال1250 ه. ق ، است که برای استفاده منطقه مسکونی طراحی شد و ساخت آن بر عهده محمد تقی خان بوده است‌.

امروزه در خیابان بهشت معماری قدیمی و جدید به چشم میخورد، اما خیابان بیش‌تر به مرکز اداراه های دولتی تبدیل شده است‌. سنگلج در عصر خود یکی از بزرگ‌ترین و آبادترین و پرجمعیت‌ترین محلات تهران بود که تکیه‌های آن شهرت بسیاری داشت. تکیه مشهور قورخانه کهنه از جمله آن‌ها است که در حال حاضر به خیابان قورخانه تبدیل شده و در آن اتصالات لوله و پیراهن و کت و شلوار به فروش می رسد.

از تکیه‌های سنگلج چندین گذرگاه و خیابان انشعاب پیدا می کرد که خیابان شاهپور (وحدت اسلامی)؛ واقع در غرب سنگلج‌، یکی از آنها است‌. گذرهای معروف آن نیز گذر تقی خان در شمال و گذر شریف الدوله در ضلع جنوبی است که به در خونگاه می رسید.

محله سنگلج در روزگار گذشته‌، دارای یک یا چند کدخدا بود، مثل: حاج میرزا زکیخان که متصدی تدارکات و هزینه چراغانی و تنظیم امور دسته‌های عزاداریو حرکت آن‌ها در روز عاشورا در چاله حصار بود. از اشخاص صاحب نام دیگر مانند آیت الله سید محمد طباطبایی و آیت الله سید عبدالله بهبهانی را‌، که از روحانیان صدر مشروطیت و طراز اول دارالخلافه‌ناصری بود‌، می توان نام برد. از مشخصه‌های امروز این محله میتوان به تالار نمایش سنگلج اشاره کرد که در دهه 1340، ساخته شده است‌

دو گذر معروف این محله گذر تقی‌خان و گذر شریف‌الدوله بود که به درخونگاه منتهی می‌شد. چندین حمام بزرگ با خزینه‌ها و چال حوضهای عظیم در سنگلج وجود داشت.

برخی محققین اصل کلمه سنگلج را سنگ و رج می‌دانستند که مربوط به سنگ‌بندی و تقسیم آب می‌گردد. از رجال و افراد مشهوری که ساکن این محل بودند می‌توان به آیت‌الله محمد طباطبایی و آیت‌الله عبدالله بهبهانی و شیخ‌ کرنا (دلقک دربار ناصری) ـ میرزا زکی‌خان ـ کربلایی عباسعلی گمرکچی ـ شیخ فضل‌الله نوری ـ میرزا عبدالکریم وزیر ـ میرزا سید ابوالقاسم سلطانی‌الحکما نایینی ـ سیف‌الاطبا ـ آقاحسین نجم‌آبادی اشاره کرد.

از مواقع شهرت این محل ملاقات نوروزی ناصرالدین‌شاه و آیت‌الله طباطبایی می‌باشد. موقع نوروز علمای درجه اول به ملاقات شاه می‌رفتند و سپس چند روز بعد شاه با پای پیاده و عبور از کوچه پس کوچه‌های محله سنگلج که راه کالسکه‌رو نداشت به منزل آیت‌الله می‌رفت. سید محمدصادق طباطبایی در اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه وفات یافت و جنازه وی به شاه‌عبدالعظیم انتقال یافت و به مقبره مرحوم آقا سید صادق سنگلجی شهرت یافت.

بعد از فوت مرحوم سید و به زمان مشروطه این نهضت به رهبری آیت‌الله سیدمحمد طباطبایی ادامه یافت و جالب اینجاست که حاج ‌شیخ فضل‌الله نوری از مخالفین مشروطه هم در همین محل ساکن بود که در زمان فتح تهران تعدادی تفنگچی سراغ او رفت و وی را در میدان توپخانه دار زدند و جسدش به قم انتقال یافت.

از دیگر شخصیت‌های مهم این محله مرحوم عضدالملک نایب‌السلطنه رئیس خاندان قاجار بود که در همین محله درگذشت.

این محله پر جمعیت و آباد در سالهای اولیه حکومت رضاشاه و با تقارن جنگ‌ جهانی دوم رو به ویرانی نهاد و با ورود سربازان بیگانه به تهران برخی محلات به مانند سنگلج نابود و به محله‌ای ترسناک و متروکه مبدل شد.

در قسمتی از این محل با حفر سه حلقه چاه بزرگ به کوشش همسر علی رزم‌آرا (نخست‌وزیر وقت) و عده‌ای از بانوان خیـّر و همکاری شهرداری پارکی بزرگ احداث شد که روز 25 اسفند 1329 افتتاح گردید. این محل 9 پاتوق داشت:بنامهای پاتوق نایب ‌شعبان، نایب ‌حسین، نایب ‌رمضون، نایب‌ باقر، نایب ‌محمدعلی، نایب ‌صحبت، نایب‌ سید علی‌اکبر، نایب ‌وهاب.

منبع: وبلاگ قدیم قدیما