ائتلاف‌ها و انشقاق‌ها

نگاهی به برگزاری دوره‌های مختلف انتخابات در تاریخ انقلاب نشان می‌دهد گروه‌های مطرح سیاسی آنگاه که قادر بوده‌اند نوعی همگرایی را ایجاد کرده و بدنه اجتماعی خود را با نامزد یا نامزدهای منتخب همراه سازند، توانسته‌اند به پیروزی در انتخابات رسیده و رقیب یا رقبا را شکست دهند. با این حال تجربه ناتوانی در دستیابی به یک ائتلاف موثر، جز شکست یا پیروزی نامزدی با ضریب همراهی پایین نبوده است؛ رخدادی که تهدیدکننده نظام حزبی کشور در مقاطع مختلف به‌شمار می‌آمده و باعث شده دلسوزان سیاسی بارها از ضرورت بازتولید نظام حزبی در ایران سخن گویند. هرچند در ایران برخلاف برخی دیگر از کشورها، نظام حزبی، «دوحزبی» نبوده و شاهد تعدد (و نه الزاما تکثر) احزاب هستیم، ولی احزاب کوچک همواره تلاش کرده‌اند با ایجاد نوعی همگرایی در قالب یک گفتمان سیاسی مطرح، نیروهای اجتماعی را حول محور شعارهای خود بسیج کرده و به‌گونه‌ای هماهنگ در عرصه‌های مختلف انتخاباتی عمل کنند.

تا زمانی که «حزب جمهوری اسلامی» در کشورمان به‌عنوان یک حزب انقلابی در مقابل جریانات التقاطی، چپگرا، ناسیونالیست و لیبرال عمل می‌کرد، تقریبا بخش مهمی از نیروهای انقلابی می‌توانستند خود را در چارچوب این حزب صورت‌بندی کنند. با این حال پس از انشعاب گروه‌های مختلف از دل این حزب، عملا جریان حزبی کشور به سمت و سویی حرکت کرد که نشان از نوعی واگرایی تشکیلاتی (و نه گفتمانی) در خود داشت. این واگرایی‌ها در دوره دفاع مقدس به‌دلیل شرایط خاص کشور کمتر بروز و ظهور عمومی یافت و بیشتر معطوف به صف‌بندی‌ نخبگان سیاسی بود. با این حال از آغاز دهه 70، مرزبندی‌های سیاسی با شفافیت بیشتری مطرح شد و از آن هنگام بود که موضوع ائتلاف‌های انتخاباتی با جدیت بیشتری پیگیری شد.

یکی از مهم‌ترین این ائتلاف‌ها در جریان شکل‌گیری «گروه‌های پیرو خط امام» خود را نشان داد؛ ائتلافی که در خرداد 76 توانست یک پیروزی غیرقابل پیش‌بینی را نصیب گروه‌هایی کند که بعدها با یک چرخش گفتمانی به «اصلاح‌طلب» مشهور شدند.

در مقابل این ائتلاف، تشکیل «جبهه پیروان خط امام و رهبری» در دهه 70 تلاش داشت بدنه اجتماعی نزدیک به نیروهایی که بعدها «اصولگرا» نامیده شدند، سازماندهی کند. این جبهه که جامعتین، آبای سیاسی آن نام گرفته بودند، هرچند در انتخابات مجلس ششم از ائتلاف اصلاح‌طلبان تحت عنوان «جبهه دوم خرداد» شکست خورد و در انتخابات ریاست جمهوری‌80‌ به دلیل تکثر نامزدهای منتقد رئیس‌جمهور وقت نتوانست رقیبی جدی در مقابل نامزد اصلاح‌طلبان ارائه دهد، ولی با حرکتی زیربنایی‌ توانست الگویی برای جریان آبادگران در انتخابات شورای شهر دوم بوده و سپس گام‌های محکمی برای فتح کرسی‌های بهارستان در انتخابات مجلس هفتم بردارد.

اصلاح‌طلبان گرفتار حاشیه‌سازی‌ها در دهه 80، به‌تدریج نه فقط رو به سوی واگرایی نهادند، بلکه تشکیل احزابی جدید در دل گفتمان اصلاح‌طلبی، نوعی فاصله با هسته مرکزی اصلاحات را نشان داد و به همین دلیل آنان کم‌کم نیروهای اجتماعی حامی خود را پراکنده یافتند و در جریان انتخابات ریاست جمهوری 84 درحالی با سه یا به روایتی حتی چهار نامزد پا به عرصه نهادند که پراکندگی آرای این نامزدها، آنان را ناکام گذاشت و نامزدی در سوی دیگر این میدان پیروز شد که هرچند برآمده از منطق ائتلاف اصولگرایی نبود، ولی با شعارهای نزدیک به این جریان به پیروزی رسید.

اصولگرایان در انتخابات 84 با تشکیل «شورای هماهنگی نیروهای انقلاب» و با دعوت از نامزدهای شاخص خود برای طرح نظرات و دیدگاه‌ها‌ تصمیم گرفتند ‌ در فرجام نامزد نهایی را از دل آرای آنچه می‌شد آن را نوعی «پارلمان اصولگرایی» نامید، برگزینند. روشی که در نهایت به‌دلیل تبعیت نکردن برخی نامزدها از این فرمول به نتیجه نرسید، ولی اشتباه رقیب در واگرایی تشکیلاتی چنان برجسته بود که اصولگرایان در دور دوم با ساماندهی هوشمندانه آرای نزدیک به خود‌ توانستند فرمان پاستور را به دست نیروی مورد نظر خود بسپارند. سازماندهی تشکیلاتی اصولگرایان در روزهای دوری از قدرت توانست آنها را برای ارائه فرمولی کارآمد در انتخابات مجلس هشتم نیز یاری داده و مدل «6+5» اصولگرایی که تلفیقی از رایزنی حزبی و ریش‌سفیدی بود، کرسی‌های سبز بهارستان را بار دیگر در اختیار آنان قرار دهد.

اصولگرایان و اصلاح‌طلبان در جریان انتخابات ریاست جمهوری 88 بار دیگر برای ایجاد ائتلاف تلاش کردند، ولی با تغییر نامزد شاخص اصلاح‌طلبان در انتخابات در دقیقه 90 و حضور یک نامزد جنجالی، اصلاح‌طلبان باز هم نتوانستند با یک نامزد وارد گود انتخابات شوند. آن هم انتخاباتی که رقیب مقابل آنها، رئیس‌جمهور وقت بود. هرچند در این انتخابات برخی گروه‌های منتقد دولت وقت، نامزدی اصولگرا و منتقد را راهی میدان کردند، اما بدیهی بود‌ انتخابات 88 به صحنه یک زورآزمایی دوقطبی تبدیل خواهد شد. عرصه‌ای که تنور سیاست را چنان داغ کرد که سردی آن چند ماه طول کشید و نشان داد ‌ هنوز برخی جریانات سیاسی قدرت کافی برای مدیریت نیروهای رادیکال خود را ندارند.

در جریان انتخابات مجلس نهم و در شرایطی که بخشی از رقبای اصولگرایان‌ صحبت از قهر کردن با صندوق‌های رأی می‌کردند، اصولگرایان با طراحی مدل «8+7» توانستند‌ بار‌دیگر مدلی تازه برای ایجاد وحدت تشکیلاتی ایجاد کنند. این مدل‌ها نتوانست مانع از واگرایی سیاسی در جریان اصولگرا شده و حاشیه‌های دو سال پایانی دولت پیشین چنان فضا را بر اصولگرایان تنگ کرد که آنها در انتخابات ریاست جمهوری و شورای شهر‌ نتوانستند وحدت رویه هشت سال گذشته را ادامه داده و تکثر نامزدها در این انتخابات باعث پیروزی رقیب شد.

اصلاح‌طلبان در انتخابات 92 هرچند نتوانستند در چارچوب فرمول طراحی شده «شورای هماهنگی اصلاحات» نامزدی اصلاح‌طلب را به پاستور بفرستند، اما در یک حرکت تاکتیک با انصراف نامزد نزدیک‌تر به خود به نفع یک نامزد میانه‌رو، عملا مانع از پیروزی رقیب شدند.

حالا گروه‌های سیاسی در حالی خود را برای انتخابات مجلس دهم آماده می‌کنند که هم اصولگرایان و هم اصلاح‌طلبان می‌دانند‌ شرط موفقیت در این انتخابات حفظ وحدت تشکیلاتی و اثبات برتری گفتمانی نسبت به رقیب است. هر چند عوامل متعدد غیرحزبی ـ شامل عوامل مذاکراتی، شاخص‌های یارانه‌ای و میزان موفقیت دولت اعتدال ـ می‌تواند بر نتیجه این انتخابات اثر بگذارد، ولی اصولگرایان با برگزاری «نشست‌های همگرایی» و اصلاح‌طلبان با بها دادن به مدل «شورای هماهنگی اصلاحات» تلاش دارند تا از طریق ائتلاف موثر سیاسی، پیروزی در انتخابات را برای رقیب مشکل کنند.

شاید اگر دو طرف این میدان رقابت به این مرحله برسند که پیروزی ائتلاف، مهم‌تر از بُرد احزاب قرار گرفته در ذیل چتر دو اردوگاه اصولگرایی و اصلاح‌طلبی است، بتوان منتظر یک رقابت فشرده و حساس در این عرصه بود، اما اگر برخی سهم‌خواهی‌ها در هر یک از این دو جریان سیاسی بر ترجیح منافع ائتلاف پیشی گیرد، آنگاه کار برای رقیبی ساده‌تر خواهد شد که می‌داند درجه اهمیت این انتخابات در وزن‌کشی نیروهای سیاسی چه اندازه بالاست.

یوسف آبشاریان ‌/‌ جام‌جم