اقیانوس بکر خرده فرهنگ‌ها

برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم اتفاقی است که هر سال در سراسر ایران رخ می‌دهد، اصل و فلسفه عزاداری نیز در همه جا ابراز ارادت و زنده نگه‌داشتن یاد و ارزش‌های امام حسین(ع) و ائمه است، اما نکته جالب اینجاست که با وجود واحد بودن اصل، در هر شهر و حتی روستا و منطقه، هر قوم بزرگ و کوچک باتوجه به فرهنگ بومی خود این مراسم را برگزار می‌کند. در یزد مراسم نخل‌گردانی دارند، اما در تهران آتش زدن خیمه‌ها و گرداندن «علم» مرسوم است.

حتی در همین تهران و در ایام محرم هیات‌ها معمولا نسبت به فرهنگ اصیل و بومی خود عزاداری می‌کنند. مثلا عزاداری هیات زنجانی‌های مقیم تهران با همدانی‌ها تفاوت دارد. چنین تفاوت‌هایی محصول تفاوت میان خرده‌فرهنگ‌هاست. خرده‌فرهنگ مجموعه‌ای از ارزش‌ها و نحوه و سبک زندگی گروهی اجتماعی است که با فرهنگ مسلط جامعه متفاوت اما به آن مرتبط است. ازدواج در ایران، با آن‌که بر پایه یکسری اصول اجتماعی کلی است، اما گوناگونی انجام آن به اندازه تعداد اقوام کوچک و بزرگ ایرانی متفاوت است؛ البته خرده‌فرهنگ‌ها فقط اقلیت‌های قومی و مذهبی نیستند، زیرا در دل هر اجتماع و هر فرهنگ مسلطی خرده‌فرهنگ‌ها نیز رشد می‌کند.

خرده‌فرهنگ‌های اجتماعی در غرب که بیشتر محصول دوران مدرن و بعد از قرن بیستم است در برخی مقاطع به موضوعاتی چالش‌برانگیز برای اجتماع تبدیل شده است. این باعث شده تا به اشتباه خرده فرهنگ گاهی تعبیری منفی یافته و آن را معادل «ضد فرهنگ» یا فرهنگ‌های کوچکی که علیه فرهنگ غالب اجتماعی است، معرفی می‌کنند. خرده‌فرهنگ در درون فرهنگ مسلط است که به وجود می‌آید و امروز با توجه به گسترش روزافزون جوامع، خرده‌فرهنگ‌های بیشتری ساخته می‌شود.

شناخت خرده‌فرهنگ‌ها

این واقعیت دارد که تلویزیون و سینما دریایی از خرده‌‌فرهنگ‌ها را پیش روی خود می‌بیند که تا امروز تا حدودی بکر و دست‌نخورده باقی مانده است و این در حالی است که خرده فرهنگ‌ها به مرور زمان افزایش یافته و به اقیانوسی تبدیل شده است.

نکته مهم اینجاست که با وجود این، آثار نمایشی تولید شده تقریبا نسبت به وجود و اهمیت چنین ظرفیت ویژه‌ای بی‌خبر هستند. حکایت آن فردی است که درخت‌ها نمی‌گذاشتند جنگل را ببیند.

موضوع جالب دیگر این است که اصولا در تولید آثار نمایشی موضوعات و فضاهایی دستمایه قرار می‌گیرد که فاصله زیادی با واقعیت جامعه دارند و این باعث می‌شود که ناخودآگاه مخاطب با آن احساس بیگانگی کند. درواقع شاید بتوان گفت که امروز آثار نمایشی تلویزیون و رادیو ـ و سینما ـ خود تبدیل به خرده‌فرهنگ شده است، هرچند به نظر بهتر است که از ظرفیت بیکران و دست‌نخورده خرده‌فرهنگ‌های اجتماعی بهره ببرند.

در کلانشهری مثل تهران با نزدیک به 15 میلیون نفر جمعیت خرده‌فرهنگ‌هایی وجود دارد که می‌تواند بسترهای دراماتیک مناسبی برای تولید آثار باشد. نکته‌ای که در رابطه با درک و شناخت خرده‌فرهنگ‌ها باید به آن اشاره کرد، این است که خرده‌فرهنگ‌ها ماهیتی انسانی دارند و از این‌رو می‌توان آن را مبتنی بر نگرش‌ها و عواطف انسانی دانست.

براساس شش نظریه کن گلدر در شناخت و فهم خرده‌فرهنگ‌ها که از طریق ارتباط صنفی با کار تعریف می‌شوند، به‌عنوان مثال می‌توان با باورها و نگرش‌ها و... جمعیت مسافرکش‌های خطی را نیز یک خرده فرهنگ به حساب آورد، اما نکته حائز اهمیت اینجاست که حتی همین خرده‌فرهنگی که تقریبا هر روز با آن سر و کار داریم، کمتر مورد توجه تولیدکنندگان آثار نمایشی قرار گرفته است.

مسافرکش‌های خطی زندگی شخصی خود را دارند، اما خارج از خانواده و در ایستگاه، ارزش‌ها و نگرش‌های خاص «ایستگاه مسافرکش‌ها» برقرار است. چنین خرده‌فرهنگی می‌تواند از مناظر گوناگون تبدیل به معدنی برای استخراج درام باشد.

اما اصناف خاص فقط خرده‌فرهنگ‌ها نیستند. در بسیاری از شهرهای بزرگ مثل تهران یا اصفهان محله‌های ارمنی‌نشین داریم، در بسیاری شهرها محله «عرب‌ها».ا ین محله‌ها نه‌تنها می‌توانند به خودی خود دارای خرده‌فرهنگ باشند، کمتر به یاد داریم که اثری نمایشی در رادیو و تلویزیون، داستان‌هایی را که در دل خرده‌فرهنگ‌های اینچنینی رخ می‌دهد، به نمایش درآورده باشند.

طبقات اجتماعی

هر طبقه اجتماعی دارای یک خرده‌فرهنگ است. طبقات اجتماعی در مقاطع زمانی دستمایه آثار نمایشی قرار گرفته‌اند. طبقات اجتماعی متناسب با ویژگی‌هایی که دارند، خرده‌فرهنگ‌های خودشان را می‌سازند. این ویژگی‌ها مسائلی همچون ثروت و پایگاه اجتماعی، سبک و شیوه زندگی خانوادگی و البته عقاید و باورهای مذهبی و ایدئولوژیک هستند که می‌تواند برای هر خرده‌فرهنگ منحصر به خود باشد.

باوجود آن‌که خرده‌فرهنگ طبقات اجتماعی بیش از دیگر موارد در آثار نمایشی مورد استفاده قرار گرفته‌اند و از آنجا که خرده‌فرهنگ برگرفته از یک فرهنگ کامل و مسلط است، نیازمند نگاه و نگرشی است که بازتاباننده نشانه‌های خرده‌فرهنگی باشد. نکته قابل توجه دیگر این‌که با‌توجه به سرعت رشد گستره اجتماعی طبقات اجتماعی از بین نرفته، بلکه در شکل‌های تازه‌تری نمود کرده‌اند.

اقوام و مراسم و آیین‌ها

تنوع قومی در کشور بزرگ ایران بالا و این به معنای وجود خرده‌فرهنگ‌های اصیل و قدیمی است. وجود این تعداد خرده‌فرهنگ‌های بومی و ارزش‌ها و نگرش‌های خاص این گروه‌ها نیز از غنی‌ترین بسترها برای تولید آثار نمایشی است. مثلا در مشهد اردهال، هر سال مراسمی آیینی برگزار می‌شود به نام «قالیشویان». بجز فیلم «طوقی» ساخته علی حاتمی که بخش‌هایی از داستان در دل مراسم اتفاق می‌افتد و البته مراسم نقش دراماتیکی ایفا نمی‌کنند، تا به حال اثر نمایشی درخور توجهی از آن استخراج نشده است. این در حالی است که بجز نمایش تاریخی و وقایع مستند این مراسم که می‌تواند به فلسفه آن خرده‌فرهنگ بپردازد، چنین رویدادی بستری فوق‌العاده برای یافتن اتفاقات دراماتیک است.

خرده‌فرهنگ‌های جدید

امروز و در این عصر و با هجوم غیرقابل مهار تکنولوژی، ابزارآلات پیشرفت نیز به کاتالیزوری برای ایجاد خرده‌فرهنگ‌ها تبدیل شده است. این خرده‌فرهنگ‌ها در دل فرهنگ غالب جامعه پدید آمده و به رشد و نمو می‌پردازد. خرده‌فرهنگ‌هایی که بیش از هر چیز نیازمند نگاهی دقیق و واقعگرایانه است. این نگاه دقیق است که شناخت ظرفیت‌های نمایشی خرده‌فرهنگ‌ها را به وجود می‌آورد، هرچند استفاده از تمام ظرفیت‌های آن برای آثار نمایشی تلویزیون و رادیو نیازمند دانش و حتی انعطاف‌پذیری گروه‌های مختلف اجتماعی است.

بی‌شک استفاده از توان خرده‌فرهنگ‌ها به تولید و ساخت آثار نمایشی گوناگونی ـ از منظر ساختار ـ منجر خواهد شد که این نیازمند سعه‌صدری برخاسته از منطق و تعقل است؛ زیرا استفاده از این توان فوق‌العاده اگر باعث اعتراض و دلخوری‌های نابجای قومی و صنفی شود، بیش از پیش درها را روی ظرفیت خرده‌فرهنگ‌ها خواهد بست.

امید ذاکری‌نیا / قاب کوچک (ضمیمه شنبه روزنامه جام جم)