رودررو با معضلات اجتماعی در تلویزیون

«شوک» برنامه‌ای است که در گروه اجتماعی شبکه سه تولید شده و طیف گسترده‌ای از آسیب‌های اجتماعی از کیف‌قاپی و زورگیری و اعتیاد و تخلفات اینترنتی گرفته تا سرقت مسلحانه، زلزله، رمالی و جن‌گیری و حتی شرط‌‌بندی فوتبال را آسیب‌شناسی و در گفت‌وگو با کارشناسان واکاوی می‌کند و اتفاقا مخاطبان زیادی را نیز با خود همراه کرده است. این برنامه چهارشنبه‌ها پس از اخبار شبانگاهی شبکه سه در معرض دید علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.

«مثلث» نیز از دیگر برنامه‌‌های اجتماعی تلویزیون است که با هدف فرهنگ‌سازی در مباحثی همچون رانندگی و ترافیک شهری شنبه‌ها ساعت 20 از شبکه تهران پخش می‌شود.

«جهت» عنوان برنامه‌ای است که بتازگی پخش آن از شبکه یک آغاز شده و هر جمعه‌ ساعت 20 و 30 دقیقه مهمان خانه‌ها می‌شود. این برنامه با هدف ارتقای سواد رسانه‌ای و فرهنگی ساخته شده و قرار است با پخش نماهایی از واقعیات، مردم را با خطرات تهاجم فرهنگی رسانه‌‌های بیگانه آشنا کند.

موضوعی که محل اختلاف نظر شده

اجتماع انسانی متناسب با فرهنگ، قدمت، ارتباطات و تعاملات مردمی که در خود جای داده با ناهنجاری‌ها و معضلاتی دست به گریبان است. برخی از این هنجارشکنی‌ها شاید در نگاه اول فردی و شخصی به نظر آید اما بازتاب و تبعاتش در تمامی سطوح جامعه ساری می‌شود و خشک و‌ تر را با هم می‌سوزاند. در این میان اتخاذ یک سیاست بشارت و انذار در جهت فرهنگ‌سازی و آموزش افراد جامعه و آشنایی هر چه بیشترشان با اثرات سوء و مخرب ناهنجاری‌های اجتماعی، مورد اتفاق نظر خبرگان و کارشناسان حوزه جامعه‌شناسی است. برنامه‌های اجتماعی صدا و سیما بخصوص آن‌گاه که پرده تعارف و مصلحت‌اندیشی را به کناری زده و به‌صورت مستقیم سراغ یک ناهنجاری رفته و به آن پرداخته‌اند، با استقبال بیشتر مخاطبان مواجه شده‌اند. یک برنامه اجتماعی خوب می‌تواند زوایایی تاریک و مغفول از یک معضل اجتماعی را برای بیننده آشکار و به نوعی ایمنش سازد و در برابر آن ناهنجاری واکسینه‌اش کند. در عین حال دوری گزیدن و مصون شدن افراد یک جامعه از بداخلاقی‌ها و نارسایی‌ها فرصت و میدان را از سودجویان و تطاول‌گرانی که منفعت خود را بر زیان و حتی نابودی همنوعان خود استوار کرده‌اند، می‌گیرد و به حاشیه می‌راندشان. با این حال سال‌هاست نحوه بازتاب و نمایش معضلات اجتماعی در رسانه‌های جمعی و بخصوص فراگیرترشان، تلویزیون در میان صاحب‌نظران علوم اجتماعی محل اختلاف نظر شده است. برخی جامعه‌شناسان و روان‌شناسان معتقدند نشان دادن عریان یک ناهنجاری اخلاقی و اجتماعی می‌تواند نتیجه معکوس داده، خود به یک مشوق برای ارتکاب به آن بزه تبدیل شود یا حداقل حس کنجکاوی مخاطبان را برانگیزاند و حساس‌شان کند بر مساله‌ای که شاید قبل از این حتی به ذهنشان هم خطور نکرده است. گروهی ار منتقدان هم بر این باورند که به تصویر کشیدن بی‌پرده نارسایی‌ها، روح جامعه را خدشه‌دار می‌کند و بخصوص بر کودکان اثرات مخرب دارد؛ به تعیبر عامیانه، مضراتش بر منافعش می‌چربد.

مقابله با تهاجم فرهنگی یعنی همین

تهیه‌کننده «شوک» درباره نمایش بعضی ناهنجاری‌ها به شکل مستقیم در برخی از قسمت‌های این برنامه گفت: نباید مثل کبک سر را زیر برف کنیم و حقایق جامعه را نادیده بگیریم.

فرشاد شکیبی در گفت‌وگو با جام جم با ذکر مثالی درباره شیوع ایدز در جامعه ادامه داد: سال‌ها به بیماری ایدز به شکل یک تابو و مساله‌ای غیرقابل بیان نگاه می‌شد و به عوامل و علل بروز و شیوعش پرداخته نشد تا مثل یک دمل چرکی سرباز کرد و به مرز بحران رسید. علاوه بر ایدز معضلاتی مانند اعتیاد و دختران فراری هم سال‌ها یک تابو بود که قدم به قدم در رسانه ملی شکسته شد.

وی ساخت برنامه‌هایی مانند شوک را به یک واکسن با دوز پایین تشبیه کرد که ممکن است ابتدا با درد خفیفی همراه باشد اما نتایج و خروجی‌های مفیدی را در پی خواهد داشت.

وی توضیح داد: اگر ده میلیون نفر به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در کشور گرفتار اعتیاد و عوارض آن هستند، چرا عریان و بی‌پرده به این بیماری نپردازیم و پرده‌پوشانی کنیم؟! به گفته تهیه‌کننده شوک، اگر این برنامه در هر نوبت پخش فقط بتواند صد نفر از مخاطبانش را تحت تاثیر قرار دهد، به هدف خود رسیده و رسالتش را انجام داده است.

شکیبی با اشاره به این‌که نظرسنجی‌های مرکز تحقیقات صدا و سیما نشان می‌دهد که شوک در حد و حدود سریال‌های پربیننده تلویزیون مخاطب دارد، اظهارکرد: در آن قسمت از برنامه‌ که به تب خوانندگی می‌پرداخت، 800 هزار پیامک دریافت کردیم، آن هم در نظرسنجی‌ای که هیچ جایزه و امتیازی نداشت. حتی خیلی‌ها به خودم گفته‌اند که در زمان پخش برنامه، ماهواره نمی‌بینند که به نظرم مقابله با تهاجم فرهنگی یعنی همین.

وی با تاکید بر این‌که صرفا با ساخت یک برنامه نمی‌توان تغییرات اساسی در سبک زندگی به وجود آورد، یادآور شد: توان ما فقط در حد ایجاد یک موج است و مشغول کردن فکر مخاطب. تغییرات و اثرات عمیق‌تر و گسترده‌تر یک همبستگی و عزم همگانی را می‌طلبد.

تهیه‌کننده برنامه مثلث هدف از ساخت آن را آموزش غیرمستقیم و به اشتراک گذاشتن تجربه‌های آحاد مردم در کنار حضور چهره‌های نام آشنا ذکر کرد و گفت: یک آیتم 18+ در برنامه داریم که اختصاص به نمایش صحنه‌های تصادفاتی دارد که در طول روز بارها در شهرهای ایران اتفاق می‌افتد. این بخش به قدری مورد توجه بینندگان قرار گرفته که در هفته‌هایی که به علت کمبود وقت پخش نشد، با سیل تماس‌های تلفنی مردم با روابط عمومی شبکه مواجه شدیم که از علت نشدن پخش آن می‌پرسیدند.

محمد قنبری در پاسخ به این پرسش که آیا پخش تصاویر تصادف‌ها ممکن است اثرات سوء بر روح و روان بینندگان و بخصوص کودکان بگذارد و به فضای ذهنی‌شان آسیب برساند، اظهار کرد: ممکن است در لحظه بر فضای ذهنی مخاطب تاثیر بگذارد و باعث تکدر خاطرش شود اما در بلندمدت در ناخودآگاه بینندگان نهادینه شده و در صورت تصمیم به ارتکاب عملی خلاف قانون، از این کار بازشان می‌دارد. ضمن آن‌که ما از قبل اطلاع‌رسانی می‌کنیم که این بخش از برنامه مناسب کودکان یا بیماران قلبی نیست.

سانسور در پاره‌ای موارد لازم است

یک روان‌شناس اما، نمایش ناهنجاری‌های اجتماعی را به تنهایی کارساز نمی‌داند بلکه اعتقاد دارد که ارائه راه‌های پیشگیری و درمان هم لازم است. مثلا نشان دادن سیگار کشیدن نوجوانان بدون ارائه راهکارهای لازم به والدین چه فایده‌ای خواهد داشت؟

پروین ناظمی با تاکید بر نمایش ناهنجاری‌های اجتماعی بر اساس واقعیت و نه بر مبنای آرمان‌ها و ایده‌های دست‌نیافتنی، گفت: البته نحوه نشان دادن این بی‌اخلاقی‌ها هم بسیار مهم است. مثلا اگر قرار است درباره مخدر شیشه صحبت کنیم، لزومی ندارد دستگاه و نحوه استعمال آن را نشان دهیم. ممکن است ذهن بیینده و بخصوص نوجوانان و جوانان کامل نشده باشد و این ناهنجاری را به خاطر بسپارد و زمانی که لازم باشد از آن استفاده کند. بعضی ناهنجاری‌ها را نباید بدون پرده نشان داد زیرا هنوز درک درستی از آنها در جامعه به وجود نیامده است.

این مشاور خانواده با تاکید بر این‌که سانسور در پاره‌ای موارد اصلا بد نیست، بیان می‌کند: ابتدا باید برای برنامه‌سازان حدودی را تعیین کنند تا مشخص شود چه چیزهایی را می‌توانند در معرض دید مخاطب قرار دهند و در عین حال یک اتاق فکر متشکل از متخصصان و کارشناسان خبره را نیز در کنار خود داشته باشند.