جنوبگان، مقصد محققان ایرانی

بسیاری از کشورها با توجه به راهبردی بودن منطقه جنوبگان و همچنین در نظر گرفتن این که این منطقه از شاخص‌های با ارزشی برای انجام تحقیقات در زمینه‌های مختلف برخوردار است علاقه‌مند هستند در این منطقه پایگاهی داشته باشند. حضور ایران در این منطقه راهبردی می‌تواند برای کشور منافعی را به همراه داشته باشد. البته حضور ایران در جنوبگان مستلزم عبور از مراحل متعددی است. نخستین مرحله اعزام نیرو به قطب جنوب است که بتازگی خبری مبنی بر فراخوان اعزام نیرو به جنوبگان از سوی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی اعلام شده است. با دکتر وحید چگینی، رئیس این پژوهشگاه درباره ویژگی‌ها و شرایط در نظر گرفته شده برای نیروهای اعزامی و اطلاع از آخرین پیشرفت‌های این برنامه گفت‌وگو کرده‌ایم.

اکنون برنامه جنوبگان در چه مرحله‌ای است؟

پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی برنامه جامعی را با عنوان برنامه جنوبگان یا قطب جنوب تهیه کرده که چند سال پیش به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ارائه شد و مورد تائید نهایی قرار گرفت، اما با توجه به تغییر دولت قرار شد این برنامه بار دیگر با مشورت کارگروهی که از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مورد تائید قرار گرفته بود مورد بررسی قرار گیرد. این کارگروه مجددا این طرح را مورد بررسی قرار داد تا توجیهات طرح و دلایل پژوهشی پررنگ‌تر شود و دلایل اقتصادی کمتر مورد توجه قرار گیرد که این اصلاحات انجام شده و به زودی برای تائید نهایی به وزارت علوم داده خواهد شد. ما برای این که این مسیر را هموار کنیم کارهای متعددی انجام داده ایم. از سال گذشته با تصویب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مرکز ملی تحقیقات جنوبگان را راه‌اندازی کرده‌ایم. در مرحله بعد جلسه کارگروه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری را که به تائید معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم رسیده بود تشکیل دادیم و اصلاحات موردنظر روی طرح اولیه انجام شده و اکنون آماده تحویل به وزارت علوم است. مرحله بعدی اطلاع‌رسانی عمومی درباره برنامه‌ای است که ایران برای تحقیقات جنوبگان دارد. برنامه جنوبگان برای یک دوره زمانی پنج ساله تعریف شده است. مرحله نخست این برنامه اعزام محققانی است که شرایط جسمانی خوبی داشته باشند و از نظر علمی آمادگی لازم برای اعزام به جنوبگان را کسب کرده باشند. ما فراخوانی را به دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها اعلام کرده‌ایم که از طریق رسانه‌های گروهی اعلام شده است و قرار است این فراخوان به صورت کتبی به دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها اعلام شود.

قرار است چه تعداد نیرو به جنوبگان اعزام شود و برای نیروهای اعزامی چه شرایطی را در نظر گرفته‌اید؟

براساس این فراخوان اعلام کرده‌ایم این آمادگی را داریم در صورتی که اعتبارات لازم برای این کار از طریق وزارت علوم یا هر مرجع دیگری تامین شود هر سال چهار نفر یا به عبارتی حداقل دو تیم دو نفره را به قاره جنوبگان اعزام کنیم. این افراد باید آمادگی جسمانی لازم را داشته باشند. به همین منظور آزمون‌های جسمانی بر ای این افراد در نظر گرفته شده است. همچنین برای افراد متقاضی اعزام به جنوبگان شرط سنی هم در نظر گرفته خواهد شد. ما بیشتر به دنبال اعزام پژوهشگران جوان هستیم تا از هم‌اکنون برای آینده برنامه‌ریزی کنیم. این افراد می‌توانند در رشته‌های مختلف از زیست‌شناسی دریا تا فیزیک دریا، شیمی دریا، بوم‌شناسی دریا و هواشناسی تحصیل کرده باشند.

آیا خانم‌ها هم می‌توانند به عنوان متقاضی برای سفر به جنوبگان آمادگی خود را اعلام کنند؟

خانم‌ها هم می‌توانند؛ ما در این زمینه محدودیتی نداریم. اما باید شرایط اعزام آنها فراهم باشد. این افراد باید در پایگاه‌های کشورهای دیگر ساکن شوند. ما اکنون خودمان در جنوبگان پایگاه نداریم. باید شرایط پایگاه‌هایی که میزبان نیروهای اعزامی ما هستند از طریق مراجع ذی‌ربط مورد بررسی قرار گیرد تا امکان حضور خانم‌ها با توجه به شرایطی که ما در کشور داریم و ضوابطی که وجود دارد مورد بررسی قرار گیرد، اما با توجه به این که پیش از این نیز خانم‌ها برای دوره موقت به جنوبگان اعزام شده‌اند فکر نمی‌کنم مانعی وجود داشته باشد. پیش از این خانمی از طرف اداره هواشناسی برای یک دوره کوتاه‌مدت به جنوبگان سفر کرده بود. اکنون برای اظهارنظر زود است، اما اگر شرایط مهیا باشد می‌توان خانم‌ها را هم به جنوبگان اعزام کرد.

نیروهای اعزامی ایران مهمان پایگاه کدام کشور خواهند بود؟

هنوز اطلاع نداریم کدام کشور با ما همکاری خواهد کرد. ما با کشورهای نیوزلند، استرالیا و روسیه مذاکراتی انجام داده‌ایم تا پایگاهی که برای اعزام‌ها بیشترین همکاری را با ما دارد انتخاب کنیم.

آیا هدف از رفتن به جنوبگان بیشتر جنبه تبلیغاتی دارد یا این که الزاماتی برای اجرایی شدن این برنامه وجود دارد؟

ما در سه مرحله این کار را دنبال می‌کنیم. مرحله اول اعزام نیرو به جنوبگان است. ما اکنون عضو کمیته ملی تحقیقات جنوبگان هستیم. در حقیقت ما از مرداد از سوی این کمیته به عنوان عضو وابسته پذیرفته شده‌ایم و هنوز عضو پیوسته نشده‌ایم. عضو وابسته شرایط اولیه برای عضویت را دارد، اما برای این که به عنوان عضو پیوسته پذیرفته شود باید سال‌ها در جنوبگان تحقیقات انجام دهد و مقالاتی را در نشریات علمی بین‌المللی به چاپ برساند. یعنی باید رزومه این کشور به اثبات برسد. در غیر این صورت به صرف ادعا نمی‌توان کشوری را به عنوان عضو پیوسته پذیرفت. در کمیته ملی تحقیقات جنوبگان مجموعه‌ای از دانشمندان هستند که در حوزه قطب جنوب فعالیت می‌کنند. آنها باید بپذیرند که ایران در این زمینه صاحب نظر است و این کار با اعزام محققان، انتشار مقاله و انجام کارهای تحقیقاتی مشترک با دیگر کشورها امکان پذیر است. برای مثال با یکی از ایرانی‌های مقیم نیوزلند که عضو هیات علمی این دانشگاه است مذاکراتی انجام داده‌ایم تا بتوانیم کار مشترکی در زمینه هواشناسی انجام دهیم. چون ما پژوهشکده علوم جوی داریم بنابراین در تلاش هستیم شرایطی را فراهم کنیم تا مقدمات لازم برای اعزام نیرو فراهم شود. مرحله دوم شامل مطالعات ساخت ایستگاه پژوهشی در جنوبگان است. با توجه به ایستگاه‌های موجود، شرایط اقلیمی و انتظاراتی که از این ایستگاه داریم و نیازهایی که سازمان‌های دیگر اعلام می‌کنند این ایستگاه طراحی و ساخته خواهد شد. قرار نیست در این پایگاه صرفا تحقیقات اقیانوس‌شناسی انجام شود. می‌توان در زمینه هواشناسی، زمین‌شناسی، مطالعه یخچال‌ها، فیزیک، اختر فیزیک، پزشکی، هوافضا و ماهواره تحقیق کرد. یعنی زمینه‌های تحقیقاتی گسترده است. ما باید با سازمان‌های دیگر هماهنگ باشیم تا بتوانیم نیازهای آنها را هم برآورده کنیم و ایستگاه با توجه به این نیازها طراحی شود. ‌

یعنی می‌خواهید در این مسیر از همکاری دیگر کشورها استفاده کنید؟

جنوبگان جایی نیست که ما بتوانیم تکروی کنیم؛ باید به صورت گروهی و هماهنگ عمل کنیم تا به هدف خود برسیم. مرحله بعدی ساخت پایگاه است. مرحله چهارم اختیاری است؛ می‌توان در صورت داشتن بودجه کافی کشتی یخ‌شکن ساخت تا ما را به آنجا برساند. ساخت کشتی تحقیقاتی با طول 120 تا 150 متر و مجهز به یخ‌شکن بسیار پرهزینه است و اجباری هم نیست. بسیاری از کشور‌ها که در جنوبگان پایگاه دارند کشتی یخ‌شکن ندارند. آنها از طریق شرکت‌هایی که در زمینه اعزام محققان به قطب جنوب فعالیت می‌کنند رفت و آمد دارند. همیشه از راه دریا نمی‌روند؛ گاهی هوایی می‌روند. یعنی محقق با هواپیما اعزام می‌شود و پس از یک یا دو ماه به کشور خود مراجعت می‌کند. ما از طریق دریای عمان به اقیانوس هند دسترسی داریم و از این طریق می‌توانیم خودمان را به جنوبگان برسانیم. البته داشتن کشتی یخ‌شکن اجباری نیست.

نیروهای اعزامی چه مدت زمانی در جنوبگان مستقر خواهند بود؟

بسته به توافق، دوره یک تا سه ماهه در نظر گرفته‌ایم که البته به بودجه ما هم بستگی دارد. مدت اقامت به حمایت دولت و بودجه و توافق با کشور میزبان بستگی دارد. بدیهی است باید آزمون‌های جسمانی انجام شود تا سلامت نیروهای اعزامی مورد تائید قرار گیرد و بررسی‌های لازم برای داشتن توانایی جسمانی لازم برای مقاومت در برابر سرما و شرایط سخت منطقه جنوبگان انجام شود. در نهایت توانایی علمی این نیروها نیز بررسی شده و مورد تائید قرار بگیرد. پس از تائید کمیته ملی تحقیقات جنوبگان این نیروها اعزام خواهند شد.

آیا اکنون برای اجرایی شدن این برنامه محدودیتی دارید؟

برای سه تا چهار سال اول انتظار داریم بودجه‌ای معادل سالی دو میلیارد تومان در اختیار داشته باشیم. برای چنین کار بزرگی این هزینه زیادی نیست. بعد از این مرحله برای ساخت پایگاه به اعتبارات بیشتری نیاز داریم. اکنون مشکلی برای دولت ما وجود ندارد و امیدواریم در دولت‌های بعدی که ساخت پایگاه مطرح می‌شود هم از حمایت‌های لازم برخوردار باشیم. حضور در جنوبگان برای کشور ما یک پیشرفت راهبردی است و به جهش علمی در حوزه‌های مختلف منجر می‌شود.

در فضا نقاط مداری متعلق به کشور ماست که باید در مدت معینی آنها را به دست بیاوریم، اما تاخیر در ارسال ماهواره به فضا موجب می‌شود این نقاط مداری را از دست بدهیم. آیا ماجرای فتح قطب جنوب نیز مشابه ماجرای نقاط مداری فضایی است؟

بله جنوبگان منطقه‌ای است که پرونده آن در حال بسته شدن است و ممکن است تا چند سال دیگر به هیچ عنوان اجازه ورود به ما داده نشود و این منطقه بین کشورهایی که تا پیش از این ورود پیدا کرده‌اند تقسیم شود. از سال 2050 میلادی به بعد منابع قطب جنوب قابل بهره‌برداری خواهد بود و تا این زمان فرصت زیادی نداریم. هر چه به این زمان نزدیک‌تر می‌شویم ممکن است منافع کشورها ایجاب کند این منابع را بین خودشان تقسیم کنند. بنابراین نباید همان طور که همیشه تاکید کرده‌ایم شرایط به گونه‌ای باشد که آیندگان به دلیل کوتاهی ما را مورد سرزنش قرار دهند. باید بتوانیم امسال این را به تائید وزارت علوم برسانیم. این برنامه در سطح مجمع تشخیص مصلحت نظام هم مطرح شده، در مجلس هم طرح اولیه مطرح شده است و امیدواریم با همکاری بعضی وزارتخانه‌ها مانند وزارت امور خارجه، سازمان حفاظت از محیط زیست، وزارت علوم ،تحقیقات و فناوری و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و وزارت دفاع این برنامه هر چه زودتر اجرایی شود. اقیانوس شناسی در دنیا کار پرزحمت و پرهزینه‌ای است و اعتبارات می‌خواهد. حضور در دریا منافع سرشاری را برای کشور به همراه دارد انتظار می‌رود بودجه لازم برای این تحقیقات در اختیار پژوهشگاه قرار گیرد.

فرانک فراهانی‌جم‌ /‌‌ گروه دانش