حسین؛ مراثی کربلا از مشایخ دوره عثمانی

قدیمی ترین مرثیه های کتاب به سال 1404 میلادی از سید عمادالدین نسیمی(ایرانی است) و جدید ترین آن به تاریخ 1968 میلادی از حسین نظمی کاظمی است. این کتاب مشتمل است بر 73 مرثیه از 18 گروه و 41 شاعر با یک مقدمه از قهرمان اوزکوک. اوزکوک توضیحی در مورد معنای بسیاری از کلمات در زیرنویس داده است که این امر فهم معنی این کلمات را برای خواننده معاصر آسانتر می کند.

قطعا در ادبیات عثمانی مرثیه های بیشتری وجود داشته که نویسنده درگزینش این 73 مرثیه به مهمترین آنها و ناشناخته ترین آنها توجه کرده و در یک مجموعه جمع آوری نموده است. آنچه که به نظر بنده جالب است متن اشعار هرچه قدیمتر می شود استفاده از کلمات فارسی در آن بیشتر از و هر چه به زمان حال نزدیکتر می شویم از تعداد کلمات فارسی آن کاسته می شود. نکته مهم دیگر به نظر بنده ملودی اشعار است که به آهنگ مرثیه های فارسی بسیار نزدیک است.

اولین مرثیه ها از گروه رفاعیه مرثیهی مصطفی افندی چله نشین درگاه رفاعی ادرنه متوفی به تاریخ 1829با 64 بیت شعر، و قامی احمدی افندی چله نشین درگاه رفاعی دیاربکر متوفی به تاریخ 1884 با ده بیت، قوش آدالی فردی افندی چله نشین درگاه رفاعی معارف قوش آدا در قرن نوزدهم با 13 بیت، حسن رشدی افندی چله نشین درگاه انطاکّه رفاعی معارف مانیسا متوفی 1919با 11 بیت شعر و سعادالدین سری افندی خزانه دار اسکوب چله نشین درگاه باب رفاعی با 25 بیت شعر متوفی به 1936که در زیر نمونه ایی از اشعار سعادالدین سری افندی:

اینله آغلا یان یاخیل آه اِت غمِ ماتمله کیم دُورّ و گوهردیر دوشن یاشلار برای اهل بیت

از گروه قادریه مرثیه های مشتاق افندی پیر ثانی شاخه مشتاقیه قادریه با 32 نیم بیت متوفی به سال 1831 است و از عثمان شمس افندی متوفی به 1893 پیری ثانی شاخه انوریه قادریه دو مرثیه اولی با 250 نیم بیت و دومی با 20 نیم بیت که صفحات 19 تا 45 کتاب را شامل می شود. مشتاق افندی مرثیه های خود را با این شعر آغاز می کند:

بوگون ماه محرم وقت ماتمدیر صفا اولماز فروغ دیده گریان غمدن روشنا اولماز

امروز ماه محرم وقت ماتم است صفا نیست فروغ دیده از غم گریان است روشنا نیست

مرثیه های مشتاق افندی با ابیات چهار بیتی به پایان می رسد:

بویانیپ خون شهیدان ایله ای شمس زمین اینلدی ناله ایی ال آتش ایله افلاک برین

نئجه طاقت گتیریپ ائتمیلیم آه و عنان ائدلیم ماتمیله آه و فغان آغلیالیم

بعد از قدریه اشعار بدویه آمده است که در این زیر مجموعه 5 مرثیه از کاظم پاشا خلیفه بدوی جمعاً با 142 نیم بیت شعر متوفی به تاریخ 1890 آمده است و صفحات 46 تا 58 کتاب را شامل می شود و اشعار کاظم پاشا با این مرثیه آغاز می شود:

ماه ماتم کیم دوغار هر یل بو نیل بامدان شوق و شادی هجرت ائیلر کشوری اسلامدان

ال چئکیب اهلی رجا دامن استرهامدان شعله حرمان اولور چیدا چراغ کامدان

و با این ابیات هم به پایان می برد

سیلک ارباب نجاتا داخل ات کاظم قولون عرصه محشر سنوندور یا حسین کربلا

از گروه سعدیه مراثی دو شاعر آمده یکی عمر ظریف افندی شیخ درگاه سعدیه رُسچاق بلغارستان با 16نیم بیت متوفی به تاریخ 1795 و دیگری مرتضی سکوتی افندی شیخ درگاه سعدیه سلانیک کوپورلو متوفی به تاریخ 1896 با 35 نیم بیت، اشعار این دو مرثیه سرا صفحات 59 الی 61 را شامل می شود و عمر ظریف افندی اشعارش را با این بیت آغاز می کند:

اَیا مومین قارینداشلار محرم ده کالین ماتم آخیدوپ قان ایله یاشلار محرم قلین ماتم

و مرتضی سکوتی افندی نیز با این بیت مرثیه خود را به پایان می برد:

آه حسینیم واه حسینیم ظلم ایله اولدی شهید حشره تک دائم اوکوروز جانینا لعنت یزید

گروه دیگر بایرامیه است که اشعار یازجی اوغلو محمد افندی از خلفای حضرت پیر حاجی بایرام ولی متوفی به تاریخ 1453 با 19 بیت شعر و کدخدازاده محمد عارف افندی از رجال حمزوی متوفی به تاریخ 1844 با 9 بیت شعر و عثمان کمالی افندی از بندگان حضرت سید عبدالقادر بلخی قطب حمزوی با 50 بیت شعر متوفی به تاریخ 1954.

یازیجی زاده در قسمتی از اشعارش چنین بیان می کند:

مصطفی نین نوری آینی جگرپاره علی

فاطمه خیرانسانین باغ جنت بیر گلی

بونلارین عشقینه توتماق ماتمی روشن جلی

آه حسینیم واه حسینیم ظلم ایله اولدو شهید

حشره تک دائم اوکوروز جانینا لعنت یزید

و در جایی دیگر اینچنین ادامه می دهد

یزیدَ لعنت اولمازدی زمانی اُول ایچینده ولی سونرا گئلن ائتدی ادئریز ائتمه استیباد

کدخدازاده نیز در قسمتی از اشعارش چنین می نویسد:

قیل شفعات عارف جدین محمد عاشقینا عرصه مشحرده مقبول رجاسین یا حسین

و در ادامه می آورد

اِوئت هزم اتممیشدی آل سفیان دین اسلامی رسولون آل نا یاپدیکلارینا کافران آغلار

عثمان کمالی افندی نیز در یک قسمت چنین نوشته است:

بیلینمیشدی کی او یئرلر سرانجامی شهادتدیر بیلینمشیدی کی او یئردن قئچیلمز خاندان آغالار

گروه دیگر مولویه است در این گروه چهار مرثیه از فصیحی ده ده از ده ده گان مولوی خانه غالاتا متوفی به تاریخ 1700 در مجموع با 72 نیم بیت و حسن نظیف دده شیخ مولویخانه بشیکتاش متوفی به تاریخ 1861 با 16 نیم بیت آمده است و صفحات 73 تا 79 کتاب را شامل می شود:

اشعار فصیحی اینچنین آغاز می شود:

غرور ماه محرم دور بو گون

موسیم سوزشی ماتمدور بو گون

... گَل گَل ای دیل شب و روز آغلایالیم آتشی غمله جگری داغلیالیم

حسن نظیف دده نیز اشعارش را با این بیت آغاز می کند:

عرش تک مسکنیندیر یا حسین ابن علی

فرش سشقی مدفنیندیر یا حسین ابن علی

انس و قدس مومنین دیر یا حسین ابن علی

ماسیوا گلشنیندیر یا حسین ابن علی

از گروه بکتاشیه شش مرثیه از محمد علی حلمی دده بابا از آستانه حضرت پیر حاجی ولی بکتاش و چله نشین درگاه شاهقلی سلطان استانبول متوفی به تاریخ 1908 با 102 بیت و 35 نیم بیتی و بابا خرابی ادیب از بندگان محمد علی حلمی ده ده بابا متوفی به تاریخ 1917 با 27 بیت و یوسف فخری عطار بابا از چله نشینان درگاه باب هاشمی اوسکودار متوفی به تاریخ 1967 با 92 نیم بیت آمده است و صفحات 80 تا 103 را شامل می شود.

دِوشیروُپ ماه محرم ده یزید عسکرینی سئچدیلر آل نبی دشمنینن اَن شریرینی

... آچتیلار شاه شهیدین علمی انورنی کوردولار آلی رسولون خیمیه اخترنی

...اتمدی کیمسیه بیر بویله ظلوم قومی مجوس نه یهودا نه نصارا و نه نفوسی منحوس

قورمَمیش بویله جفا میثلینی هئچ چرخ فانوس عرش علادا اولوبدور فخر رسالت مأیوس

بابا خرابی ادیب نیز در مرثیه چنین شروع می کند:

ائتمیوپ شاه پیامبردن حیا حقدان حظر کوفیان بی وفالار نقض احد اتمیش مگر

یوسف فخری عطار بابا نیز با 93 نیم بیت مرثیه در مورد حوادث کربلا سروده است که اشعار خود را چنین آغاز می کند:

بیر اینده قانلی قوملک بیر اینده قانلی باش

عرصهی محشرده زهرا قوزلریندن توکتی یاش

گئلدی فخر الانبیا ائتمه بو سرّی فاش

چیکدی عرش اعظمین بامی فلاک فرساسینا

مرثیه های بعدی مربوط به گروه نقشبندیه است. این اشعار شامل مرثیه های نشاط افندی از شیوخ مثنویخانه نقشبندیه متوفی به تاریخ 1807 با 30 نیم بند شعر و مصطفی سلامی افندی از چله نشینان تکه سلامی ایوب سلطان متوفی به تاریخ 1813 با دو مرثیه جمعاً با24 نیم بیت عبدالله سرمست افندی از شیوخ درگاه خلص نقشبندیه متوفی به تاریخ 1881 با دو مرثیه و به تعداد 57 نیم بیت و سید حمزه نگاری افندی از شیوخ خالدیه نقشبندیه متوفی به تاریخ 1885 با سه مرثیه و جمعا 40 نیم بیت، عشقی افندی از شیوخ خلصی نقشبندیه که در مدینه زندگی کرده و در همانجا در قرن نوزده میلادی وفات یافته با 24 نیم بیت، مصطفی فوزی افندی از خلفای درگاه قوموشخانه متوفی به تاریخ 1924 با 84 نیم بیت، حسین شمسی ارگونش افندی از شیوخ نوریه ملامی نقشبندی متوفی به تاریخ 1968 با 20 نیم بیت این بخش صفحات 104 تا 123کتاب را شامل می شود ودر این بخش نمونه هایی از مرثیه های مصطفی فوزی افندی را می آوریم:

آرخاسیندان آه اِدرمیدی حسینین گوللری

چوخ مو فریاد ایلدی آل عبا بلبللری

دحشتیندن یوخسا مبهوت مو بولوندو دیللری

حقی ذللتده مُحقر قالدی می سنبوللری

بیر خرابه زارا می دوندی او جانان ایللئری

آه ناسیل قیدی حسینه کافرین پیس اَللری

حقّی انکار ایلمئک بوندان داها اولماز جلی ...

مرثیه هایی از گروه جلوتیه در ادامه آمده است که بانی این گروه پرچم دار درگاه اسکودار شیخ جلوتی است از مرثیه های این گروه یوسف نظام الدین افندی پیر ثانی جلوتیه و از خلفای خلوتیه متوفی به سال 1752 با 76 نیم بیت و سید مصطفی هاشمی بابا پیر ثانی جلوتیه و از خلفای خلوتیه متوفی به تاریخ 1782 با سه مرثیه و جمعاً 162نیم بیت و صفحه های 124 الی 138 کتاب را شامل می شود. در زیر نمونه ایی از مرثیه یوسف نظام الدین افندی را می آوریم:

بو نه کاوقای دلسوز کی ائدر هر ماه و سال

سال نوایله نو به نو عشاقی پُر خون و ملال

بو نه بیر جنگ و جدالی غم نیساردیر کی قیلار

خاندان مصطفی ی اهل بیتی داغدار

بی سبب بیر مالیک لایق میدیر بولسون حصول

اوندا لب تشنه فغان اِتمیش بوتون آل رسول...

مرثیه های بعدی شامل مرثیه های خلوتیه- سنلیه با یک مرثیه از رمضان بهشتی افندی از خلفای مرکزی متوفی به 1570که از صفحه 139 تا 143 را شامل می شود و جمعاً با 84 نیم بیت آنچه در زیر می آید نمونه ایی از مرثیه ایشان است:

گئل ای خامه یئنه بیر سوزناک احوالی ائیله تحریر

حارئون اِدَ ماتم سررین فریاد ائدوب تقریر

توک اوراق اوزره دئردینی هم فغان ایله فصاحتله

ائدیب آل عبانین ماتمی آیاتینی تفسیر

تحمل ایلئمز سوزان ائدر آتش گیبی حرفی

کی ایملا ائیلیوپ پیراهن ئوزره ایلسن تصتیر...

از گروه خلوتیه شعبانیه سه مرثیه از عمر فوعاد افندی از شیوخ آستانه شعبانی متوفی به 1636 جمعاً با 12 نیم بیت و دو مرثیه از محمد عیدی افندی از خلفای ابراهیم افندی قوش آدالی متوفی 66/1865 در مجموع با 28 نیم بیت از صفحه 144 تا 146 کتاب را شامل می شود که در زیر نمونه ایی از آن اشعار را می آوریم:

وقت ماتمدیر بو ماه ای زومرئه ایی والا حسین

گون شهید اولدو بو آیدا او قدی بالا حسین

ایچدیلر جام شهادت بیر بیر اولاد علی

صفّی آدا ایچره تنها قالمادی ایلا حسین

کربلا دا سئچدی قانین بیر بویک گمراه دین

بیلمدیلر قدرینی ای رتبهی اعلا حسین...

خلوتیه گُلشنیه گروه دیگری است که یک مرثیه با 24 نیم بیت شعر از حسن زئزایی افندی متوفی به 1738 پیر ثانی از شاخه گلشن سزائیه که دو صفحه کتاب را شامل می شود و نمونه ای از اشعار ایشان را می آوریم:

ای شهیدی کربلایه آغلایان

آغلا ماتمدیر محرمدیر بو گون

آتش حسرتله سینه داغلایان

آغلا ماتمدیر محرمدیر بوگون

دو شاعر از گروه خلوتیه سنانیه با شش مرثیه که صفحات 149 تا 162 کتاب را شامل می شود. از سید صیف الله افندی خلیفه حضرت پیر امّی سنان متوفی به 1601 سه مرثیه و جمعاً 30 نیم بیت از ذکائی افندی شیخ درگاه امّی سنان متوفی به 1812 سه مرثیه که مجموعاً 180 بیت شعر است. در زیر نمونهی اشعار سید صیف الله را می آوریم:

یا رسوالله بیزَ گور نئه ائتدی عاصی اُمتین گورمئیه آنلار داهی روزی قیامت شفقتین

شاه حسینین ائتدیلر حقا برابر جسمینی قیلمادیلار او منافیقلر سنین هئچ حرمتین

کربلادا گَر گوریدین یا محمد حالیمیز تا قیامت ساکن اولمازدی بیزیم چون فکریمیز

اشعار دو مرثیه سرای خلوتیه مصریه صفحات 163 تا 172 را در بر می گیرد ابتدا دو مرثیه از مصطفی عذاب بابا حضرت پیر نیازی از خلفای مصر در استانبول در پست نشینی درگاه شاه قلی بوده متوفی به 1737 در مجموع با 88 بیت شعر و چهار مرثیه از شمس الدین مصری آخرین پست نشین آستانه مصر بورسا متوفی به 1936 که در مجموع با 46 بیت شعراست که نمونه ایی از اشعار ایشان را در زیر می آوریم:

غرّۀ ماه محرم گئلدی دیل گریان اولور آشیق صادیق قلبی یانار بریان اولور

آل و اولاد رسولون راهینه باش قویموشوز آنلار ایچوندور زبانیم لعنی صفیان اولور...

مراثی سه شاعر خلوتیه اوشاغی از صفحه 173 الی 182 کتاب را شامل می شود که از جمال الدین اوشاقی پیر ثانی شاخه جمالیه- اوشاغی متوفی به 1750 دو مرثیه و در مجموع 70 نیم بیت و از عبدالرحمن سامی ساروخانی از چله نشین های درگاه یحیی کدخدا اوشاغی، قاسم پاشا متوفی به 1934 یک مرثیه و 18 نیم بیت و از حسین ناظمی کاظمی افندی از خلفای حسین عزیز اوشاغ متوفی به 1950 دو مرثیه با 40 نیم بیت نمونه زیر از اشعار ایشان است:

ماه محرم گئلدی آغلا شاه حسین عشقینه

ماتمین توت ایش بو آیدا اهل بیتین عشقینه

آغلا آشیق آغلا دورما یان شهیدلر عشقیه

اوُل حبیب کبریانین سوقیلی بیر دانئسی

روحی پاک فاطمه زهرا آنانین عشقینه

آغلا آشیق آغلا دورما یان شهیدلر عشقیه ...

دو مرثیه از خلوتیه سیواسیه که هر دو متعلق به احمد سوزی از چله نشین های آستانه سیواس متوفی به سال 1830 است صفحه های 183 الی187 کتاب را شامل می شود و در مجموع با 91 نیم بیت که نمونه ایی از آن در زیر می آوریم:

جدّی پاک احمدی محمود ربّ ال عالمین

خادمی پیکی جلیل حضرت جبرائیل امین

امّی دور اوُل فاطمه امّ ون نساء موممنین

غنجه باغ نبوت بلبل بوستان دین

دَهر ایچینده چوخ گوزل اِلا حسین اِلا حسین

از حروفیه دو مرثیه از سید عمادالدین نسیمی از خلفای پیر فضل الله استرآبادی متوفی به 1404 و در مجموع با 28 بیت که از صفحه 188 الی 191 را شامل می شود. نمونه ایی از مراثی وی در زیر می آوریم:

آل محمد نئجه ظُلمئتدی او یزید لعنت اونون وجودونا هر صبح و هر مسا

غُنچه چمنده دوپدولو قان باغری دردیلئه بلبل آچادا ناله قیلیر آه و حسرتا

آخرین مرثیه از شاه اسماعیل شیخ صفوی متوفی به سال 1524 با 11 بیت از صفحه 192 تا 193 نمونه ایی از مرثیه وی:

انسان دئیلدی گوکده مَلک یوخ ایدی هنوز سن واریدین جهاندا دورّی ابتدا

عثمان شمس افندی ،1893 و ،قدریه، بدویه، سعدیه، بایرامیه، مولویه، بکتاشیه، نقشبندیه، ثلوتیه، خلوتیه (سنبلیه) خلوتیه شعبانیه، خلوتیه گلشنیه، خلوتی سنانیه ، خلوتی مصریه، خلوتی اوشاقیه، خلوتی سیواسیه، حروفیه و صفوی را شامل می شود.

این کتاب به کوشش قهرمان اوکوک [1] انتشارات خانه کتاب رواق، استانبول، 2014 در 221 صفحه با یک مقدمه و اندکس تهیه شده است.

منبع: سایت کتابخانه مجلس منیژه صدری، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شبستر،