مارماهیان خـزر به سوی انقراض می‌روند

نکته جالب درباره مارماهیان خزر نحوه زیست و مهاجرت آنهاست. در مجموع جانورشناسان نظر به یکسری جنبه‌های متفاوت در زندگی ماهیان، طبقه‌بندی‌های تجربی خاصی را برای مهاجرت آنها قائل شده‌اند که دو مورد آن نسبت به دیگر ماهی‌ها شاخص‌تر هستند. این دو مورد عبارتند از ماهیان آنادروموس و ماهیان کاتادروموس. ماهیان آنادروموس گونه‌هایی از ماهیان هستند که در آب شیرین تخمگذاری کرده و در آب دریا بالغ می‌شوند. این ماهیان از دریا به آب‌های شیرین می‌روند تا تخم‌ریزی کنند البته برخی از آنها نیز همیشه در آب‌های شیرین زندگی می‌کنند و فقط برای تخم‌ریزی به نواحی پایین‌دست مهاجرت می‌کنند. ماهیان کاتادروموس نیز ماهیانی هستند که از آب‌های شیرین به دریا مهاجرت می‌کنند تا در دریا تخم‌ریزی کنند. مارماهی خزری از نظر طبقه‌بندی به گروه اول یعنی ماهیان آنادروموس تعلق دارد که دوران بلوغ خود را در دریای خزر می‌گذراند و سپس برای تخم‌ریزی به آب‌های رودخانه ولگا، سورا و سایر رودخانه‌های از این نوع مهاجرت می‌کند. متاسفانه همین نحوه مهاجرت تا حدودی برای مارماهیان خزر مشکل‌ساز شده چنان که اکنون نیز یکی از دلایل انقراض آنها برهم خوردن شرایط زیستی و مهاجرتی‌شان است.

تغییر در زیستگاه‌های زادآوری

چندی پیش یک شیوه ماهیگیری مرسوم در رودخانه ولگا آن بود که مارماهیان خزری را در تورهای معمولی و در پایین دست رودخانه صید کرده و از آنها برای استخراج روغن ماهی و شمع‌سازی استفاده می‌کردند. دامنه این کار بعدها و در زمانی که مصرف قرص‌های روغن ماهی شیوع پیدا کرد، گسترده‌تر شد. در دهه اول قرن بیستم میلادی حدود 15 تا 30 میلیون مارماهی سالانه از پایین دست رودخانه ولگا صید می‌شد تا جایی که این گونه در حال حاضر یکی از گونه‌های نادر در منطقه محسوب می‌شود چراکه مسیرهای مهاجرتی آن به‌واسطه ساخت سد و دیگر پروژه‌های ساخت و ساز بشدت دستخوش تغییر شده و مارماهیان خزر دیگر نمی‌توانند خود را به زیستگاه‌های تخم‌ریزی اولیه برسانند.

اهمیت حضور مارماهیان خزری

مارماهیان ازجمله گونه خزری در تمام محدوده پراکنش خود واجد ارزش‌های اکولوژیکی، فرهنگی و اقتصادی هستند. مارماهی خزری یکی از گونه‌های بومی دریای خزر و حوضه‌های آبخیز نواحی شمالی، غربی و جنوبی این پهنه منحصربه‌فرد آبی است. رودخانه‌های ولگا، اورال، تِرِک و کورا به عنوان قلمروهای مهاجرتی این گونه شناخته شده‌اند. مارماهی خزری در عین حال در حوضه جنوبی خزر نیز مهاجرت‌هایی انجام می‌دهد که ازجمله شاخص‌ترین رودخانه‌های میزبان این گونه در کشور ما می‌توان به شیرود، تلار، بابل‌رود، گرگان رود، تجن، هراز، سردآب‌رود، ارس، تنکابن، پل‌رود، سفیدرود و نواحی از تالاب انزلی اشاره کرد. یکی از دلایل اهمیت مارماهیان خزری این است که آنها گونه‌ای بومی هستند. گونه‌های بومی در واقع گونه‌هایی هستند که به طور طبیعی در یک جای معین و خاص زیست می‌کنند. حضور گونه‌های بومی از این لحاظ اهمیت دارد که آنها با حضور خود در هر زیستگاه شبکه‌ای درهم تنیده و پیچیده از نظر تنوع زیستی را خلق می‌کنند. این شبکه‌های درهم تنیده در کل یک مجموعه فوق‌العاده هماهنگ هستند که چرخه حیات هر گونه در آن به نوعی به سایرین وابسته است. متاسفانه در خلال 150 سال گذشته بشدت از جمعیت ماهیان بومی در سطح جهان کاسته شده و این در حالی است که اغلب این گونه‌ها از نظر زیست‌محیطی، فرهنگی و حتی اقتصادی فوق‌العاده ارزشمند هستند. تحقیقات نشان داده که مارماهیان، منبع غذایی ایده‌آلی برای ماهیان و پرندگان هستند در نتیجه حفاظت از آنها سایرین را نیز تحت پوشش قرار می‌دهد. علاوه بر این مارماهیان در خلال مهاجرت، مواد غذایی باارزشی را به زیستگاه‌های جدید وارد می‌کنند.

مباحث گسترده آموزشی و تحقیقاتی زیادی هم‌اکنون روی آنها در دست انجام است به عنوان مثال تحقیقات محققانی همچون زو هی و ونگ ام‌اچ سال 2000 (1379 هجری شمسی) نشان داد که مارماهیان شاخص‌های بیولوژیکی مناسبی برای سنجش یکی از خطرناک‌ترین آلاینده‌های زیست‌محیطی یعنی جیوه هستند. مارماهی خزری نیز به عنوان یک گونه بومی قطعا ارزش‌های کم‌نظیری دارد که بسیاری از آنها هنوز شناخته نشده است.

ویژگی‌های منحصربه‌فرد ظاهری

مارماهی خزری کالبدی غضروفی دارد. این آبزی آرواره نداشته و به جای آن عضوی مکنده و صفحه مانند در جلوی سر دارد که به دندان نیز مجهز است. رنگ بدن مارماهیان بالغ خزری اغلب یکدست خاکستری تیره است در حالی که لاروها و مارماهیان جوان‌تر شمه‌ای از رنگ زرد را در پهلوهای خود به وضوح نشان می‌دهند. این نوع مارماهی در فصل بهار تخم‌ریزی می‌کند و لاروهایش از مواد خرد و ریز تجزیه شده و جلبک‌ها تغذیه می‌کنند. طول متوسط این گونه در معرض خطر انقراض حدود 30 سانتی‌متر است، اما رکورد 57.5 سانتی‌متر نیز برای آن ثبت شده است.

جذب آلاینده‌ها

جیوه (Hg)‌ یک نوع آلاینده زیست‌محیطی خطرناک است که تاثیرات منفی زیادی روی باروری، سیستم تنفسی و ایمنی بدن موجودات زنده دارد. فلزات سنگین نظیر جیوه به صورت طبیعی آن هم به مقدار ناچیز در محیط یافت می‌شوند، اما در مناطقی که تحت تاثیر فعالیت‌های انسانی ازجمله صنعتی، کشاورزی و کان‌کنی باشند اغلب غلظت این مواد سمی نیز زیاد است. فلزات سنگین به سرعت جذب بدن آبزیان می‌شوند در نتیجه آنالیزهای مختلف روی آنها می‌تواند محققان را از سلامت محیط آگاه کند.

مساله اینجاست که وقتی فلز سنگینی همچون جیوه وارد محیط می‌شود، چرخش آن نیز آغاز می‌شود. جیوه ابتدا در جو منتشر شده و در نهایت در دریاچه‌ها، دریاها و اقیانوس‌ها رسوب می‌کند. رسوب جیوه در محیط‌های آبی می‌تواند باعث تجمع و انباشت آن در زنجیره غذایی شود و از این مرحله به بعد است که بحران‌های زیست‌محیطی شروع می‌شود و می‌تواند براحتی جوامع انسانی را نیز درگیر مشکلات خود کند. سه سال پیش عده‌ای از پژوهشگران دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی دانشگاه تربیت مدرس، تحقیقی مرتبط را به منظور سنجش میزان غلظت جیوه در بافت‌های بدن مارماهیان خزری انجام دادند. چنانچه پیشتر نیز اشاره شد، مارماهیان خزری ازجمله شاخص‌های بیولوژیکی ایده‌آل هستند. نتایج این تحقیق نشان داد که تفاوت آشکاری میان غلظت جیوه در جنس‌های مختلف وجود دارد. در واقع بافت‌های بدن ماده‌ها در مقایسه با نرها پذیرای میزان بیشتری جیوه است که متاسفانه می‌تواند به تخم‌های ماهی نیز منتقل شود. علاوه بر این غلظت جیوه در ماهیچه‌های این آبزیان بیشتر از غلظت ثبت شده در کبد آنها بود که البته این مساله تا حدودی قابل توجیه است. محققان باور دارند که تفاوت میان میزان غلظت جیوه در بدن این آبزی با دیگر گونه‌های مشابه تا حدودی به دلیل رژیم غذایی خاص آن و غیرانگل بودنش است. در مجموع مارماهیان خزری به واسطه مهاجرت در رودخانه‌های آلوده و محدوده‌های بسته و سدسازی شده، بشدت آسیب‌پذیر هستند لذا اعمال طرح‌های مدیریتی و حفاظتی می‌تواند در ادامه بقای این گونه باارزش، نقش اساسی داشته باشد.

اطلاعات باارزش

یک نمونه دیگر از تحقیقات انجام شده روی مارماهیان خزری، سنجش وضع زیستی آنها با استفاده از پارامترهای بیوشیمیایی خونی بوده که از سوی محققان دانشگاه منابع طبیعی گرگان انجام شده است.

در این تحقیق پژوهشگران تاکید ویژه‌ای بر شناخت فیزیولوژی مارماهیان داشته‌اند. لازم به یادآوری است که آنالیز پارامترهای خونی یکی از روش‌های مدرنی است که می‌تواند ارزش‌های فیزیولوژیکی این آبزیان را نیز نشان دهد. سنجش کل میزان پروتئین، کلسترول، گلوکز، نسبت کلسیم به منیزیم و نسبت کلسیم به فسفر ازجمله آنالیزهای این تحقیق بود و پژوهشگران در نهایت به این جمع‌بندی رسیده‌اند که لازم است هرچه سریع‌تر نسبت به تکمیل داده‌ها در مورد این گونه ارزشمند اقتصادی اقدام شود چراکه کسب داده‌ها و اطلاعات بیشتر از این گونه نه‌تنها می‌تواند متضمن طرح‌های حفاظتی و افزایش احتمال بقای این گونه نادر باشد بلکه بالطبع وضع سلامت محیط را نیز بهتر روایت خواهد کرد.

فرناز حیدری / جام‌جم