محرم به روایت آثار تلویزیونی

روضه‌خوانی و مداحی از قدیمی‌ترین مناسکی است که از همان سال‌هایی که حادثه کربلا به وقوع پیوست، در میان مردم رایج شد و آنها به این وسیله دلایل قیام امام حسین(ع) و ظلمی را که بر اهل بیت پیامبر شد، سینه به سینه بازگو کردند. اکنون هم که قرن‌ها از این قیام و حادثه بزرگ می‌گذرد، بازهم روضه‌‌خوانی و مداحی حرف اول را در ماه محرم می‌زند. رسانه‌‌هایی مانند تلویزیون و رادیو هم در نیمه اول محرم بیشترین برنامه‌های خود را به پخش مداحی و مراسم سینه‌زنی اختصاص می‌دهند. رویه خوبی که در چند سال اخیر در رسانه ملی باب شده، این است که این مراسم از کل کشور و استان‌های مختلف پخش می‌شود و مردم با دیدن این برنامه‌ها متوجه می‌شوند هر چند ذات عزاداری برای سالار شهیدان در بین همه شیعیان یکی است اما مردم هر منطقه‌ای بنا به آداب و رسومی که دارند، عزاداری و مراسم سینه‌زنی را به روش و باور خود اجرا می‌کنند. مثلا این مراسم در شمال کشور به شکل خاصی برگزار می‌شود که نوع آن با جنوب کشور کاملا فرق دارد. شهرهایی که به نوعی به شهرهای مذهبی شهرت دارند هم عزاداری را به سبک و سیاق خود برگزار می‌کنند. مثلا این مراسم در شهرهایی مانند مشهد، قم و یزد ویژگی‌ خاص خود را دارد. در جنوب کشور و در شهرهایی مانند بوشهر هم مراسم عزاداری کاملا بومی و سنتی است و موسیقی بومی که به نوعی مرثیه‌سرایی هم به‌شمار می‌آید، این مراسم را در این منطقه کاملا بومی و منحصر به فرد کرده است.

تلویزیون دو سه سالی است از ظرفیت مراکز استانی خود برای پوشش منطقه‌ای عزاداری امام حسین(ع) استفاده می‌کند و همین روش باعث شده تا مخاطبان نیمه اول ماه محرم مداحی‌ها و روضه‌خوانی‌هایی اصیل را ببینند و در دوره‌ای که مداحی با آسیب‌های جدی روبه‌روست با واقعیت این نوع عزاداری بیشتر آشنا شوند.

​ شبکه مستند هم یکی از شبکه‌هایی است که در معرفی مراسم سنتی و بومی عزاداری برای امام حسین(ع) موثر است. این شبکه با تولید برنامه‌‌‌های مستند که مبتنی بر واقعیت هستند، قیام امام حسین(ع) را واکاوی کرده و بازتاب‌های آن را پس از گذشت قرن‌ها در بین شیعیان ایران و دیگر کشورهای دنیا به نمایش می‌گذارد. این شبکه با تولید مجموعه مستند اهل سوگ، عزاداری برای سالار شهیدان را در مناطق مختلف ایران به تصویر کشید. این مجموعه که از پشتوانه تحقیقاتی خوبی برخوردار است، می‌تواند در سال‌های متمادی به نمایش درآید هر​چند مخاطب امروزی کم‌ حوصله‌تر از آن است که به اصطلاح دل به برنامه‌هایی بدهد که از تلویزیون بازپخش می‌شود و ساختار مستند و ترکیبی دارد.

شاید به همین دلیل بهتر باشد هر سال چیزهای تازه‌ای به این‌گونه مجموعه‌ها اضافه شود و محتوای آنها حتی‌المقدور به روز شود تا مخاطب از تماشای آنها دلزده نشود چون واقعیت این است که اصول مراسم در هر منطقه‌ای تغییرات چندانی نمی‌کند و فقط با ورود نسل جدید به مراسم عزاداری تغییرات جزئی در ظاهر مراسم به‌وجود می‌آید. همین تغییرات و بازنگری در تدوین و اضافه کردن تصاویر جدید به آنچه که قبلا گرفته شده، می‌تواند برنامه‌ای مانند اهل سوگ را تازه‌ نگه دارد و به اصل و چارچوب اصلی آن هم صدمه نزند. البته این روش به برنامه‌‌ریزی درازمدت در زمان پیش تولید و تولید نیازمند است و این‌که بودجه مناسب برای بازبینی این‌گونه کارها در نظر گرفته شود و گروه متعهد به ایجاد تغییرات در کار شوند.

برنامه‌های گفت‌وگو محور هم از برنامه‌هایی است که در ماه محرم مورد توجه برنامه‌سازان قرار می‌گیرد و در بیشتر شبکه‌ها در طول شبانه‌روز این‌گونه برنامه‌ها پخش می‌شود. این برنامه‌ها را می​توان به نوعی منبر محرم در نظر گرفت که کارشناسان از تریبون آنها درباره اتفاقات محرم سخن می‌گویند. برنامه‌های گفت‌وگو محور محرم اما دقیقا بر لبه تیغ حرکت می‌کنند، این برنامه‌‌ها هم بشدت می‌توانند تاثیرگذار و خوب باشند و هم می‌توانند به برنامه‌های روتین و آنتن ‌پُرکن تبدیل شوند. اگر طراحی محتوای برنامه صحیح باشد و سازندگان آن اعم از تهیه‌کننده و مجری بدانند که قرار است در گفت‌وگوها به چه نتیجه‌ای برسند و چه بخش مغفول مانده‌ای از قیام امام حسین(ع) را بازگو کنند، حتما از کارشناسان زُبده که حرف تازه و مستندی برای مخاطب داشته باشند استفاده می‌کنند و گرنه این برنامه‌ها باز هم می‌شود تکرار مکرراتی که سال‌هاست از منبر تلویزیون و رادیو بازگو می‌شود. البته در کنار کارشناس محقق و سخنور، استفاده از مجری کاربلد و باسواد هم در موفقیت این برنامه‌‌ها موثر است. مجری‌ای که در باره محرم، قیام عاشورا و مسائل روز کشورهای اسلامی و غیر اسلامی و اتفاقات دنیا اطلاعات کافی داشته باشد تا بتواند ریشه قیام را در دنیای امروز هم پیدا کند و آن را به قیام امام​حسین(ع) پیوند دهد.

سریال‌ها و فیلم‌های نمایشی

سریال‌ها و فیلم‌هایی که با موضوع محرم و قیام امام​حسین(ع) تولید و در این ایام پخش می‌شوند، یکی از جذاب‌ترین برنامه‌های تلویزیون است که به شرط خوب​بودن اثر می‌تواند مردم زیادی را پای تلویزیون بنشاند. اما آثار مناسبتی محرم معمولا با آفتی به نام نداشتن فیلمنامه خوب روبه‌روست. تا چند سال قبل سریال‌ها و فیلم‌هایی که برای این ایام تولید می‌شد معمولا دو گروه از آدم‌های خوب و بد معاصر و امروزی را مقابل هم قرار می‌دادند و جنگی پنهانی در میان آنها به وجود می‌آمد و در روزهای تاسوعا و عاشورا معمولا خیر بر شر پیروز می‌شد و در میان هیات‌های عزاداری و سینه‌زنی گروه یا شخصیت بد یا به راه راست هدایت یا به نوعی برای همیشه نابود می‌شد. این‌گونه آثار خیلی زود به ورطه شعارزدگی و تکرار افتادند و تلویزیون همه تلاش خود را به کار گرفت تا این‌گونه آثار را از این روند دور و آثار نمایشی‌ای را برای این ماه تولید کرده که پیام خود را به صورت غیرمستقیم به مخاطب ارائه کنند. از سریال‌های فاخر و ماندگاری مانند شب دهم و مختارنامه که بگذریم، تاکنون معدود سریال‌هایی، با حذف خط اصلی و پیامی که از ماه محرم می‌توان گرفت، برای این ماه تولید شده‌اند که از میان آنها می‌توان به سفر سبز، پریدخت، معصومیت از دست رفته، روزهای اعتراض، یه تیکه زمین و... اشاره کرد.

امسال هم تلویزیون سریال‌های پرده‌نشین و سال‌های ابری را برای ماه محرم در دست تولید دارد که باید تا زمان پخش آنها منتظر ماند و بعد از پخش درباره محتوا و ساختار آنها نظر داد. ​ نکته مغفول اما در تولید سریال‌ها و فیلم‌های مناسبتی، بی‌توجهی به گروه سنی کودک و نوجوان است که اتفاقا گروه بسیار مهمی است و تلویزیون می‌تواند با تولید فیلم‌ها و سریال‌های مناسب برای این سن، هم آنها را با واقعه‌ مهمی مانند قیام امام حسین​(ع) آشنا کند و هم به آنها روش‌های تطبیق اتفاقات روز با وقایع تاریخی و مذهبی را آموزش دهد. این‌گونه آثار می‌تواند طیف وسیعی از مردم را با خود همراه کند اما تاکنون اثر قابل​توجهی در این باره تولید و پخش نشده و مدیران، تهیه‌کنندگان و نویسندگان تلویزیون می‌توانند با سرمایه‌گذاری در این بخش، بنیه سریال‌های مناسب محرم را تقویت کنند.

طاهره آشیانی / گروه رادیو و تلویزیون