سهمیه آب کشاورزان فعلا نصف نمی​شود

محمدحسین شریعتمدار، مشاور عالی وزیر جهاد کشاورزی در گفت‌وگویی با جام‌جم خبر کاهش 50 درصدی سهم آب کشاورزان تا مهر امسال از سوی وزارت نیرو را که چندی پیش انتشار یافت ، تکذیب و آن را به این ترتیب تصحیح کرد که قرار است آب بخش کشاورزی به همراه آب مصرفی در سایر بخش‌های شرب و صنعتی، در درازمدت و براساس منابع آبی موجود تعدیل و کاهش یابد.

اتخاذ این تصمیم گرچه در شرایط خشکسالی کنونی و در حالی که بخش کشاورزی حدود 90 درصد آب استحصالی کشور را استفاده می‌کند، رضایتبخش است، اما با توجه به شرایط موجود در بخش کشاورزی و غلبه سیستم سنتی بر مدرن، باید دید امکان اجرا شدن این دستورالعمل تا چه میزان وجود دارد.

به طور مثال برای کاهش میزان آب مصرفی در بخش کشاورزی باید سیستم آبیاری سنتی به آبیاری نوین و قطره‌ای تغییر یابد یا این‌که تا حد امکان کشت محصولات آب‌بر تعدیل و کنترل شود، در حالی که هم‌اکنون بسیاری از اراضی زیرکشت در کشور به روش سنتی و غرقابی آبیاری می‌شود و همچنان محصولات آب‌بری همچون سیب‌زمینی، هندوانه، علوفه(یونجه)، گوجه‌فرنگی، چغندر و برنج در بسیاری نقاط بدون توجه به منابع آبی منطقه کشت می‌شود.

یا در مثالی دیگر کشت برنج در حالی با توجه به شرایط کم‌آبی کشور فقط در استان‌های شمالی توصیه می‌شود که هم‌اکنون این محصول در برخی استان‌های مرکزی و جنوبی کشور همچون اصفهان، شیراز و خوزستان نیز تولید می‌شود و کشت آن بویژه در استان اصفهان که چند سالی است از خشکسالی و خشکی زاینده‌رود رنج می‌برد، با انتقادهای زیادی از سوی کارشناسان بخش آب و کشاورزی همراه شده است.

مسئولان جهاد کشاورزی برخی استان‌ها نیز در گفت‌وگو با جام‌جم اجرای صحیح این طرح را نخست در گرو رفع برخی موانع موجود و در مرحله دوم مستلزم وجود ابزار کنترل و نظارت دقیق بر میزان آب مصرفی کشاورزان می‌دانند که هم‌اکنون وجود ندارد.

معاون آب و خاک و صنایع کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی نیز در این باره به جام‌جم می‌گوید: کشاورزان را نمی‌توان به اجرای این طرح وادار کرد، زیرا کشاورز برای اراضی و کسب و کار خود هزینه کرده و ادامه زندگی‌اش منوط به کار کشاورزی است و با کاهش سهم آب بخشی از این کشت و تولید نابود خواهد شد.

سیدرحیم سجادی، پلمب چاه‌های غیرمجاز و مسدود کردن اضافه برداشت‌ها از طریق نظارت دقیق، به جای کاهش سهم آب کشاورزان را ضروری می‌داند و می‌افزاید: طبق مصوبه هشتمین جلسه شورای عالی آب کشور، جهاد کشاورزی فقط موظف است که از توسعه کشاورزی در دشت‌های بحرانی و ممنوعه کشور پرهیز و در مصرف آب در این مناطق صرفه‌جویی کند و در مقابل، وزارت نیرو این میزان صرفه‌جویی و کاهش مصرف آب را از کشاورزان خریداری و معادل ریالی آن را به آنها پرداخت کند. بنابراین کاهش 50 درصدی سهم آب کشاورزان فقط در صورتی امکان‌پذیر است که اراضی به سیستم آبیاری تحت‌فشار مجهز شود.وی با اشاره به این‌که از 8 میلیون هکتار اراضی آبی زراعی و باغی کشور تاکنون یک میلیون و 300 هزار هکتار به سیستم آبیاری نوین مجهز شده است، یادآور می‌شود: با اعتباراتی خوبی که امسال به این بخش اختصاص یافته است تا پایان سال، 200 هزار هکتار دیگر از اراضی کشور به این روش مجهز خواهد شد.

جلوگیری از تولید محصولات آب‌بر

با وجود همه این موانع و مشکلات، مدیران جهاد کشاورزی استان‌ها نیز مدعی‌اند برای بهره‌وری بهتر از منابع آبی موجود، برنامه‌هایی را در بخش کشاورزی در دستور کار دارند، به طوری که مدیر امور زراعت جهاد کشاورزی کردستان درباره سیاست‌های جهاد کشاورزی این استان برای افزایش بهره‌وری آب در بخش کشاورزی و تعیین الگوی کشت مناسب به جام‌جم می‌گوید: این سازمان درصدد است تولید محصولات زراعی را به گونه‌ای مدیریت کند که از این پس محصولات با نیاز آبی کمتر، 60 درصد و محصولات با نیاز آبی بالا، 40 درصد محصولات تولیدی استان را به خود اختصاص دهد.

مولودی با بیان این‌که اکنون گندم با 35 درصد، یونجه حدود 30 درصد و سیب‌زمینی با حدود 8 تا 10 درصد سطح زیرکشت، به ترتیب بیشترین میزان تولیدات زراعی استان را به خود اختصاص می‌دهد، می‌افزاید: از میان این دو محصول یونجه و سیب‌زمینی آب‌بر است که درصدد هستیم میزان تولید سیب‌زمینی از حد کنونی فراتر نرود، اما میزان تولید یونجه را نمی‌توان کاهش داد، زیرا کردستان، استانی با بخش دامداری قوی است و بنابراین یونجه و علوفه موردنیاز دامداران استان است، ضمن این‌که بخشی از آن به استان‌های مرکزی و تهران صادر می‌شود.

وی تصریح می‌کند: سطح زیرکشت تولید سیب‌زمینی در کردستان اکنون حدود 9000 هکتار و در حد استاندارد جهاد کشاورزی است و تمام تلاش ما این است که از این میزان فراتر نرود و اگر در این بخش افزایش کشت نداشته باشیم با مشکل کم‌آبی مواجه نخواهیم بود، زیرا سیب‌زمینی استان اکنون در دو شهرستان قروه و دهگلان که دارای بیشترین منابع آب زیرزمینی است، تولید می‌شود.

مولودی درباره نحوه و میزان نظارت جهاد کشاورزی بر آب مصرفی کشاورزان نیز می‌گوید: اکنون تنها سلاح جهاد کشاورزی برای نظارت بر عملکرد آبی کشاورزان فقط توصیه و برنامه‌های ترویجی و اطلاع‌رسانی است و کشاورزان باید خود به این باور برسند که در صورت مصرف بی‌رویه آب و کشت محصولات آب‌بر، بزودی با بحران و بیکاری مواجه خواهند شد.

مدیر آب و خاک جهاد کشاورزی کردستان نیز با بیان این‌که از حدود یک میلیون و 120 هزار هکتار اراضی آبی و دیم کردستان، 120 هزار هکتار آن اراضی آبی است، به جام‌جم می‌گوید: از این میزان تاکنون فقط حدود 42 هزار هکتار به سیستم آبیاری نوین مجهز شده است و با توجه به این‌که سالانه حدود 3000 تا 4000 هکتار به این سیستم مجهز می‌شود، روند تغییر آبیاری اراضی از سنتی به مدرن زمانبر خواهد بود.

فرزاد حسنی، موانعی همچون کمبود اعتبار، خرده‌مالکی و اختیاری بودن این امر را از دلایل کندی تغییر سیستم آبیاری عنوان می‌کند و با بیان این‌که نصب کنتور هوشمند یکی از راه‌های نظارت بر آب مصرفی کشاورزان است، می‌افزاید: نصب این کنتورها هم‌اکنون از سوی سازمان نیرو در حال اجراست؛ هرچند هنوز کار زیادی در این زمینه باقی مانده و هنوز برخی کشاورزان بی‌حد و حساب و بدون هیچ ابزار کنترلی آب مصرف می‌کنند.

شرایط برای تغییر الگوی کشت فراهم نیست

مسئول اداره توسعه روش‌های آبیاری نوین سازمان جهاد کشاورزی استان فارس نیز با بیان این‌که از حدود یک میلیون و 300 هزار هکتار از اراضی استان که زیر کشت محصولات زراعی و باغی است و به طور دیم و آبی آبیاری می‌شود، حدود 900 هزار هکتار مخصوص تولیدات زراعی است، به جام‌جم می‌گوید: از این میزان سطح زیرکشت تاکنون حدود 223 هزار هکتار به سیستم آبیاری نوین مجهز شده است که با توجه به دوکشته بودن برخی اراضی و شرایط موجود (کمبود اعتبارات، خرده‌مالکی و شوربودن آب برخی مناطق)، می‌توان گفت حدود 20 درصد اراضی به آبیاری نوین مجهز شده است.

شهرام محمدی درباره برنامه سازمان جهادکشاورزی استان برای تغییر و تعدیل الگوی کشت می‌افزاید: تغییر الگوی کشت به عوامل متعددی بستگی دارد و صرف توصیه به کشاورزان محقق نمی‌شود.به عقیده وی، تغییر الگوی کشت زمانی امکان‌پذیر است که سازوکارهای آن فراهم شود و به طور مثال دولت تعهداتی همچون خرید تضمینی محصولات جایگزین را برای کشاورزان متقبل شود تا آنها رغبتی به تغییر کشت خود داشته باشند.

وی می‌افزاید: اکنون بسیاری از مزارع کشور با آب چاه آبیاری می‌شود که هیچ ابزاری نیز برای نظارت مصرف آنها وجود ندارد. طرح نصب کنتور هوشمند روی چاه‌ها هم که قرار است مصرف آنها را کنترل کند، عملا پیشرفت چندانی نداشته است، به طور مثال از میان 30 شهرستان استان فارس، فقط چاه‌های دو شهرستان به کنتور هوشمند مجهز شده که این کنتورها هم عملا راه‌اندازی نشده است.مدیر آب و خاک جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان نیز معتقد است؛ کاهش 50 درصدی سهم آب بخش کشاورزی باید بتدریج و با شیب کم اجرا و شرایط تغییر سیستم آبیاری نیز فراهم شود.

یادگارزایی با اشاره به این‌که از 270 هزار هکتار سطح زیر کشت محصولات زراعی و باغی استان، تاکنون حدود 18هزار و 31 هکتار آن مجهز به سیستم آبیاری نوین قطره‌ای و بارانی شده است، می‌گوید: در شمال استان یعنی منطقه سیستان که آب‌های سطحی و سدها تامین‌کننده نیاز آبی کشاورزان است، شبکه اصولی و لوله‌کشی انتقال آب به مزارع وجود ندارد و هم‌اکنون آب از طریق کانال‌های سنتی منتقل می‌شود که نه‌تنها موجب هدررفت 70 درصد آب می‌شود، بلکه عملا با این شرایط امکان احداث سیستم آبیاری نوین نیز در این منطقه وجود ندارد، اما در مرکز و جنوب که منابع آب زیرزمینی تامین‌کننده آب مورد نیاز است، شرایط تغییر سیستم آبیاری وجود دارد و محدودیتی نیز برای تامین اعتبار وجود ندارد. حتی در سفر اخیر رئیس‌جمهور به استان مصوب شد که یکصد هزار هکتار دیگر از اراضی تا سه سال آینده به سیستم آبیاری نوین تجهیز شود که برای اجرای ده هزار هکتار آن طی امسال تامین اعتبار شده و کار مناقصات آن در حال انجام است.

فاطمه مراد زاده / گروه ایران