همه فیلم‌های دنباله‌دار سینمای ایران

آثار دنباله‌دار در سینمای امروز جهان مقوله تازه‌ای نیست. از همان زمانی که شون کانری در هیبت جیمز باند ظاهر شد و ساکنان سالن تاریک را جذب کنش‌های خود و رویدادهای تابانده شده بر پرده نقره‌ای کرد، تماشاگران به تعقیب فیلم‌های سریالی عادت پیدا کردند و این تمایل را تا امروز ادامه دادند.
استقبال چشمگیر از برخی فیلم‌‌های سرگرم‌کننده – و گاه تأثیرگذار – باعث شده سازندگان این آثار مترصد تولیدات دیگر با همان شکل و شمایل باشند و چه بسا قسمت‌های بعدی با اقبال بیشتری همراه بوده و همین رویکرد باعث خلق آثار شماره 3 و 4 و گاه تا 23 قسمت (مثل جیمز باند) شده است. این نوع فیلم‌ها – که حالا تبدیل به جزء لاینفک تولیدات هر ساله سینمایی مثل هالیوود شده – جدا از آنکه توانسته مخاطبان بسیاری را در سراسر جهان سرگرم کند، بلکه میلیاردها دلار سود به سمت کمپانی‌های بزرگ سرازیر کرده است.
در سینمای ایران فیلم‌های دنباله‌دار نه سابقه بلندی از خود باقی گذاشته‌اند و نه تولیدکنندگان به این رویکرد توجه چندانی نشان داده‌اند، با این حال در سال‌های پس از انقلاب چند اتفاق محدود را شاهد بوده‌ایم – که اتفاقاً فروش‌های خوبی داشتند – اما این مسیر دغدغه جدی نزد صاحبان سرمایه و تولیدکنندگان به شمار نیامده و عموماً ترجیح بر آن بوده که از راه‌های کاملاً متفاوت آثار جدید خلق و ارائه شوند. تولید و نمایش «شهر موش‌ها2» آخرین فیلم دنباله‌دار سینمای ایران این روزها درصدر اخبار اکران قرار دارد. به همین بهانه فیلم‌های دنباله‌دار سینمای ایران بررسی و مسائل پیرامون آن در معرض ارزیابی قرار گرفته است.

دنباله‌دار چیست؟ با ذکر مثال!

فیلم دنباله‌دار نوعی از آثار سینمایی است که شخصیت‌های اصلی آن در قسمت‌های مختلف یکسان بوده و شخصیت‌های مکمل به فراخور رویدادها، زمان و فضا عوض شوند. مضامین در همه قسمت‌ها ممکن است تغییر کند و حتی جغرافیای رویدادها عوض شود، اما رویکرد قهرمانان همواره یکسان باقی می‌ماند.

فیلم‌‌های دنباله‌دار شباهت چندانی به سریال‌های تلویزیونی ندارند و می‌توانند عرصه‌های جدیدی را در نوردند، بدین معنا که یک داستان از پیش تعیین شده به چند اپیزود تقسیم نمی‌شود، بلکه معمولاً ابتدا به عنوان یک اثر خلق شده و در طول زمان – به دلایلی همچون استقبال عمومی، توجه دولتی یا علاقه سازندگان – به قسمت دوم و به تدریج سوم و چهارم گسترش می‌یابد.
بد نیست اشاره کنم که آثار دنباله‌دار به دو نوع اصلی تقسیم می‌شوند؛ نخست آثاری که با شخصیت‌هایی واحد به مرور در قسمت‌های بعدی به پای ثابت تولیدات بدل می‌شوند و از آنجا که فروش و گیشه آن‌ها تضمین شده است تا ده‌ها قسمت ادامه پیدا می‌کنند. آثار کمدین‌های مشهور از چارلی چاپلین و هارلد لوید گرفته تا جری لوئیس و مستر بین از این دسته‌اند. اما گروه دوم آثاری را تشکیل می‌دهند که داستان و رویدادها تکیه‌گاه اصلی است و شخصیت اصلی و مکمل در وهله دوم اهمیت قرار دارند. آثاری مثل مرد عنکبوتی، ارباب حلقه‌ها، هری پاتر و ... از این جمله‌اند. درواقع بخش اصلی فیلم‌های دنباله‌دار در زمره گروه دوم قرار می‌گیرند و البته همین آثار در جدول فروش سالانه و یا تاریخ سینما جایگاه معتبری در اختیار دارند.

در سینمای جهان
همان گونه که پیش‌تر گفته شد، سابقه تولید آثار دنباله‌دار در سینمای جهان به بیش از نیم‌قرن می‌رسد، گرچه در تاریخ سینما شخصیت‌های واحد در آثار مختلف دیده شده‌اند، اما «دکتر نو» ساخته 1962 ترس یانگ را می‌توان بدعت‌گذار این نوع آثار نامید، هر چند جیمز باند با بازی شون کانری برای او شروع موفقیت‌آمیزی به شمار می‌آمد، اما به‌رغم منتقدان «دکتر نو» یکی از بهترین‌های این مجموعه نیست و شخصیت خبیث فیلم هنوز پختگی و کمال شخصیت های منفی جیمز باند را ندارد. به هر حال در قسمت‌های بعدی داستان‌های این مأمور جاسوسی آنقدر مورد توجه قرار گرفت که تا امروز 23 قسمت از آن روانه پرده سینما شده و دهها میلیون تماشاگر داشته است. فیلم‌های پلنگ صورتی با بازی پیتر سلرز، ماجراهای شرلوک هولمز، سه‌گانه پدرخوانده، راکی، جنگ ستارگان، ایندیانا جونز، هویت بورن، بیگانه، ماتریکس، ارباب حلقه‌ها، یاران اوشن و دهها نمونه دیگر تضمینی بر بقای کمپانی‌های بزرگ بوده‌اند. این رویکرد در تولیدات موسوم برابر قهرمان‌هایی همچون مرد عنکبوتی، هالک، تسخیر ناپذیران و... هم راه کشیده و در کمپانی‌های تولید آثار گروه سنی کودک و نوجوان نیز همواره مورد توجه قرار گرفته است. آثاری همچون شرک، مورفی‌ها، عصر یخبندان، ماداگاسکار و... نمونه‌هایی قابل اشاره‌اند که هم اهداف کمپانی‌ها را در بعد تجاری پی گرفته‌اند و هم اهداف آموزشی، اجتماع و حتی سیاسی دولت‌ها را.
این روزها کمتر می‌توان در فهرست فیلم های اکران شهری از دنباله‌دارها پیدا نکرد. نگاهی به جدول پرفروش‌ترین آثار تاریخ سینمای جهان، محبوب‌ترین شخصیت‌های سینمایی و آثار رکورددار نشان می‌دهد که فیلم‌های دنباله‌دار همیشه درصدر قرار داشته‌اند، دارند و خواهند داشت. جالب است که فیلم‌های 10سال آینده کمپانی‌های بزرگ سرشار از این نوع آثارند. دلیلش کاملاً روشن است؛ این آثار امتحان خود را پس داده‌اند و تکرار تولیدشان هیچ ریسکی به همراه ندارد.

دنباله‌دارها در سینمای ایران

در سینمای قبل از انقلاب اسلامی آثار دنباله‌دار در گونه اولی که اشاره شد وجود داشت، آثار مشهور گروه سه‌نفره محمد متوسلانی، گرشا رئوفی و منصور سپهرنیا و تا حدی نیز نصرت‌الله وحدت را می‌توان شناسایی کرد. همان‌طور که قبلاً اشاره کردم عمده این آثار کمدی هستند و با تکرار حضور شخصیت‌های اصلی در ماجراها و موقعیت‌های مختلف روانه اکران می‌شوند. اما در سینمای پس از انقلاب اساساً کمدین‌هایی به آن سبک و سیاق هرگز پیدا نشدند و از همین رو فیلم‌های دنباله‌دار کمدی غایب هستند. اما در شکل اول تعدادی از فیلمسازان به این روش علاقه نشان دادند. نخستین نمونه از آثار دنباله‌دار سینمای پس از انقلاب را در میان فیلم‌های حسن هدایت می‌توان رصد کرد، او که پس از تجربه مضامین و گونه‌های مختلف در فیلم هفتم خود «چشم شیطان» داستانی پلیسی جنایی را دستمایه قرار داد که شخصیت محوری آن کارگاه محمودخان (با بازی علیرضا خمسه) بود، اما در فیلم بعدی این کارگاه به علوی تغییر نام داد و بازیگر ثابت آن احمد نجفی شد. فیلم‌های «آخرین بندر»، «بیگانه‌ای در شهر» و «سایه روشن» سه‌گانه هدایت را تشکیل می‌دهند، اما او ترجیح داد این شخصیت و داستان‌هایش را به تلویزیون منتقل کند.
از این سو مهمترین فیلم دنباله‌دار سینمای سه دهه گذشته از تلویزیونی برآمد. «کلاه قرمزی و پسرخاله» کار ایرج طهماسب که برگرفته از مجموعه موفقی تحت همین نام بود، توانست درسال73 مرزهای فروش را درنوردد و به گیشه افسانه‌ای دست پیدا کند. اما قسمت بعدی با 8 سال فاصله بر پرده ظاهر شد. «کلاه قرمزی و سروناز» هم با استقبال زیادی روبه‌رو شد و باز هم 9 سال بعد قسمت دیگری با نام «کلاه قرمزی و بچه ننه» روانه سینما شد که طبق پیش‌بینی فروش چشمگیری به دست آورد.

«اخراجی‌ها» ساخته مسعود ده‌نمکی که نه از تلویزیون آمده بود و نه کارگردانش سابقه فیلمسازی داشت، با اتکا به سابقه فعالیت‌های مطبوعاتی و سیاسی سازنده‌اش (و نیز حمایت مسئولان سینمایی دولت نهم) توانست به فروش افسانه‌ای دست پیدا کند و این کارگردان در عرض 4 سال «اخراجی‌های دوم و سوم را روانه بازار کرد که دومی فروش خوبی به دست آورد و سومی زیرسایه اقبال عمومی «جدایی نادر از سیمین» نتوانست رکوردشکنی کند.»
این روزها «آتش‌بس2» کار تهمینه میلانی در مرحله آماده‌سازی است که ظاهراً همان فضا و شرایط زن و شوهر «آتش بس» را پی گرفته، اما بازیگران عوض شده‌اند و از داستان فیلم هم خبری در دست نیست، با این حال باید به انتظار نشست و هنگام اکران درباره‌اش قضاوت کرد.
براساس خبرهای منتشره تهیه کنندگان فیلم‌های «سن پطرزبورگ» ساخته بهروز افخمی، «شش و بش» کار بهمن گودرزی و «ورود آقایان ممنوع» رامبد جوان و یکی دو مورد دیگر که با استقبال مردم مواجه شده‌اند نیز علاقه‌مند به ساخت قسمت‌های دوم بوده‌اند، اما فعلاً چنین اتفاقی نیفتاده است.

آیا «شهر موش‌ها2» موفق می‌شود؟
«شهر موش‌ها 2» صبح روز دوشنبه مراسم افتتاحیه خود را در مجتمع 14سالنی کوروش برگزار کرد و همین روزها سینماهای بسیاری را در تهران و شهرستان‌ها دراختیارخواهد گرفت. این فیلم قسمت دوم فیلمی به همین نام است که 29 سال پیش توسط مرضیه برومند و محمدعلی طالبی ساخته شد و با استقبال زیادی مواجه شد. تهیه کننده «شهر موش‌ها» فارابی بود و این بار علی سرتیپی به همراه منیژه حکمت (که سابقه همکاری با یکدیگر را در فیلم‌های پرفروش دارند) از سال گذشته مترصد تولید شهر موش‌های دوم شدند و آن را امسال کلید زدند و به سرعت روی پرده فرستادند.

«شهر موش‌ها2» این بار با سرمایه‌گذاری بیشتر و پروداکشن قوی‌ترتغییراتی شامل عروسک‌های جدید، شخصیت‌های تازه، در لوکیشن و تروکاژهای دیجیتالی (که آن زمان نبود) دارد. فیلم با فیلمنامه و دوبله ضعیف‌تر حتی طراحی عروسک ناخوشایند ساخته شده، اما موسیقی جذاب، تصاویر بدیع‌تر و نوستالژی بچه‌های دیروز یقیناً احتمال فروش بالا را به ذهن متبادر می‌کنند. به هر تقدیر باید در انتظار ماند و نتیجه اکران قسمت دوم این فیلم خاطره‌انگیز را دید. تا اینجای کار به همین اندازه که تولید فیلمی با سرمایه‌گذاری مناسب، پخش و تبلیغات گسترده برای کودکان ساخته شده جای تقدیر دارد.

و اما...
به نظر می‌رسد در سینمای امروز ایران که تماشاگران از سینما رفتن گریزانند و تنها چند فیلم محدود در طول سال با استقبال مردم مواجه می‌شوند، می‌توان روی فیلم‌های پرفروش سال‌های قبل (البته آثار ارزشمندتر) تأمل کرد و در یک بازنگری تازه برخی از آن‌ها را – حداقل برای نجات گیشه‌ها- روانه پرده کرد. حتی آثار درخشان چهره‌های شاخص را نیز می‌توان به همین شکل در قسمت‌های بعدی بازسازی کرد. فیلم «قصه‌ها» ساخته رخشان بنی‌اعتماد از این دست آثار است که براساس دنباله فیلم‌های قبلی این کارگردان صاحبنام ساخته شده و موردتوجه منتقدان و جشنواره‌ها قرار گرفته است. (بهمن عبداللهی/ روزنامه ایران)