اندکی نان، کنار آزادی

فهرست منشورهای دو سازمان بزرگ حقوق بشری غیردولتی جهان یعنی دیده‌بان حقوق بشر و عفو بین‌الملل نشان می‌دهد جهان امروز بیش از حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بشر به حقوق مدنی و سیاسی می‌پردازد. دلیل این مساله چیست و تمرکز بر حقوق مدنی و سیاسی بشر چه آثار و تبعاتی دارد؟

حقوق مدنی و سیاسی بشر همان طور که از نامشان پیداست حقوقی است که آدمیان در قبال رابطه با دولت دارند. از این روست که حق‌هایی چون آزادی بیان، آزادی تجمعات و منع شکنجه در این بخش آمده است، اما حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حقوقی است که آدمیان در این سه عرصه دارند. اگرچه در نهایت اجرای این حقوق هم از دولت‌ها خواسته می‌شود، اما اغلب این حقوق ارتباطی با رابطه دولت و اتباع یا شهروندانش ندارد بلکه حق‌های بشر در عرصه جامعه، فرهنگ و اقتصاد است.

فضای کلی جهان به چند دلیل سال‌هاست به سمت حق‌های مدنی و سیاسی رفته است. نخست این که اغلب مشکلات جهان در سال‌های دور و نزدیک از چشم دولت‌ها دیده شده و از این رو بوده که مبارزات سیاسی و انقلابی به عنوان نسخه راهگشای ملت‌ها مطرح بوده است. در این شرایط طبیعی است که فضای کلی جهان به سمت حمایت از شهروندان در برابر دولت‌ها برود. باید دقت داشت حتی در سال‌های اخیر و حتی در کشورهای مدعی چون ایالات متحده پس از وقایعی چون یازده سپتامبر، به سمت تحدید آزادی‌های فردی رفته است و مسائلی چون شنود شهروندان آمریکایی توسط سازمان اطلاعات مرکزی این کشور به دست آمده است.

در عین حال باید توجه داشت حقوق مدنی و سیاسی اغلب حقوق منفی هستند؛ یعنی دولت‌ها اقداماتی را نباید انجام بدهند. مثلا نباید شکنجه کنند یا نباید مانع بیان آزادانه مردم شوند، اما در حقوق اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی اغلب حقوق مثبت، آن هم حقوق مثبت فرآیند محور مدنظر است. مثلا به دولت تکلیف شده زمینه اشتغال کامل را برای همه افراد جامعه پدید بیاورد. مشخص است حق داشتن شغل، حقی نیست که بتوان به یکباره آن را از دولت طلب کرد، اما در مقابل می‌توان مثلا از دولت خواست فورا و بدون هیچ قید و شرطی، حق منع شکنجه را اجرا کند.​در عین حال حقوق مدنی و سیاسی برای خبرنگاران و رسانه‌های متبوع آنان نیز دارای ارزش خبری بسیاری است. مسلما جان دادن یک زندانی برای یک رسانه ارزش خبری‌ای بیشتر از نقض حق آموزش رایگان دارد و از این روست که موارد نقض حقوق بشر مدنی و سیاسی بسرعت توسط رسانه‌ها برجسته می‌شود، اما موارد حقوق اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی معمولا بین گزارش‌ها گم می‌شوند.

این در حالی است که یکی از اصلی‌ترین مسائل امروز جهان ما آب است و حق دسترسی به آب سالم یکی از حقوق اقتصادی بشر است. تصور این که در چند سال آینده با کمبود آب، چه مهاجرت‌هایی در جهان رخ خواهد داد و بر اثر آن چه حقوقی از بشر نقض خواهد شد (کما این که امروز در استرالیا حقوق مدنی و سیاسی مهاجران در جزایر پاپوآ گینه نو در حال نقض است و هر روز اخبار آن را می‌شنویم) یا این که در جنگ‌ها کدامیک از حق‌های بشردوستانه زیر پا گذاشته می‌شود، تن آدمی را می‌لرزاند. از این روست که باید به فکر آینده بود و اندکی هم برای حقوق اقتصادی بشر جنگید. این را بگذارید کنار که وضع اقتصاد جهان هم جالب نیست و بحران اقتصادی باعث ورشکستگی بسیاری از کشورها و شرکت‌ها شده است. همین مساله هم حقوق بشری بسیاری از افراد را مورد تحدید و تهدید قرار داده است.​باید توجه داشت تهاجم فرهنگی در قالب جهانی‌سازی چه بر سر خرده‌فرهنگ‌های بومی آورده است یا کشورهایی که اقلیت دینی دارند چگونه مانع انجام کنش‌های دینی از سوی آن اقلیت می‌شوند. (در بحرین، اقلیت شیعه و در چین، اقلیت تبتی) در حقوق اجتماعی هم باید به مساله ازدواج اشاره کرد که اکنون در بسیاری از کشورهای جهان، کودکان را وادار به ازدواج اجباری یا ازدواج قبل از سن بلوغ می‌کنند.

جهان سال‌ها تلاش کرده حقوق بشر را برای همه مردم جا بیندازد. مبارزات ضدبردگی و بعد از آن ضدآپارتاید برای سیاهان و نیز مبارزات زنان برای حقوق برابر با مردان و عدم تبعیض از این دسته تلاش‌ها بود. حالا به نظر می‌رسد زمان آن رسیده که جهان به سمت همه‌گیر شدن نهضت حقوق بشر در همه حق‌های بشری برود. حالا دیگر جا دارد سازمان‌های تخصصی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بشر روی کار بیایند. مردم کنار آزادی و حتی شاید قبل از آزادی، نان می‌خواهند. باید به فکر حقوق بشری برای همه انسان‌ها بود.