تئاتر و خیلی چیزهای دیگر

از این منظر مثلا هنر سینما از هنرهای دیگری چون موسیقی، ادبیات، معماری، هنرهای ترسیمی و موارد دیگر بخوبی بهره می‌برد یا هنرمندان رشته‌های دیگر هم هنگام خلق یک اثر هنری گاهی نیم نگاهی به شاخه‌های دیگر دارند و محصول مستقل هنرمندانه‌شان دست‌کم به‌طور ناخودآگاه تحت تاثیر آثاری است که دیده، خوانده یا شنیده‌اند.

اما همه هنرها همان‌طور که ارتباطات و الهامات موثری دارند و به ضرورت دست یکدیگر را می‌گیرند، ماحصل نگاه هنرمندان به عرصه‌های مختلف جامعه است. هنرمند جدا از گرایش شخصی و سلیقه‌ای بازتاب‌دهنده شرایط زمان و مکانی است که در آن نفس می‌کشد و به شیوه‌های متفاوت به اتفاقات و رویدادهای پیرامونش واکنش نشان می‌دهد.

هنر تئاتر هم مطابق همین قاعده با پدیده‌های اجتماعی مختلف در ارتباط است و از آنها تاثیر می‌پذیرد. هنر روشنگر و متعالی تئاتر نمی‌تواند جز این مسیر، راه دیگری برای خود برگزیند و رسالت این نهاد اجتماعی هم جز این نیست.

مجموعه تئاتر و هرچیز دیگر، حاصل مطالعات متعدد و مستمر میان‌رشته‌ای فراوانی است که در ارتباط با تئاتر در دنیا صورت گرفته و می‌گیرد. هدف انتشار این مجموعه ده جلدی که از سوی انتشارات مروارید ترجمه شده این است تا نسبت تئاتر را با پدیده‌های دیگر اجتماعی همچون مدرنیته، سیاست، اقتصاد و موارد دیگر روشن کند.

انتشار سه عنوان کتاب از این مجموعه که به همت دبیر هفدهمین جشنواره بین‌المللی تئاتر دانشگاهی ایران صورت گرفته، سهم عمده‌ای در رفع کمبود منابع آموزشی و پژوهشی در عرصه تئاتر دارد و گام موثری برای روشنگری افق‌های ناشناخته تئاتری محسوب می‌شود.

سیاوش قائدی پیشتر در گفت‌وگویی با روزنامه جام‌جم، ضمن اشاره به جایگاه تئاتر دانشگاهی و لزوم تحقیق و پژوهش، باتوجه به شعار جشنواره تئاتر دانشگاهی امسال بر جسارت، تجربه و آگاهی در این حوزه تاکید کرده بود.

کتاب «تئاتر و شهر» نوشته جن هاروی، استاد تئاتر دانشگاه کوئین‌مری لندن و ترجمه سپیده خمسه‌نژاد نخستین عنوان از مجموعه تئاتر و هرچیز دیگر است که پرسش‌هایی را با این مضمون مطرح می‌کند که اساسا شهر و تئاتر چه نسبتی با هم دارد و تئاتر تا چه حد در ساختار و مضمون از شهر بهره می‌گیرد. نویسنده در پاسخ به چرایی این موضوع به مواردی چون فضای پر از رقابت شهر، جماعت کثیر مردم، بخش‌ها و جناح‌های مختلف اشاره می‌کند و تجارت، مراکز تفریحی و مجامع سیاسی را منابع خوب و مناسبی برای استفاده هنرمندان تئاتر می‌داند.

ماروین کارلسون، استاد دانشگاه نیویورک در ارتباط با این کتاب می‌گوید: تئاتر و شهر نشان می‌دهد چطور تئاتر، اجرا و شهر می‌توانند قدرت‌های سیال اجتماعی، ایدئولوژی و درک افراد از هویت خویش را تحت تاثیر قرار دهد. کتاب به بررسی شرایط مادی (همچون معماری) و شیوه‌های اجرایی (فعالیت‌های شهری) می‌پردازد تا نشان دهد این دو در جهان کنونی که بیش از گذشته به سوی شهرنشینی پیش می‌رود در اقتصاد و جامعه‌شناسی شهری تئاتر و اجرا نقشی مهم و اساسی را به عهده دارند.

«تئاتر و سیاست» نام دومین کتاب از مجموعه تئاتر و هر چیز دیگر است که جو کلهر، استاد تئاتر و پرفورمنس (اجرا) دانشگاه روهمپتون بریتانیا آن را به رشته تحریر درآورده و امیر کیانپور آن را به فارسی برگردانده است.

نویسنده در این اثر رابطه پیچیده میان تئاتر و سیاست را مورد کاوش قرار می‌دهد و پیش‌فرض‌هایی را در فصل مشترک این دو مقوله طرح می‌کند. او سوال می‌کند سیاست چه زمانی در قالب تئاتر اهداف خود را پیش می‌برد و فرم این هنر را به خود می‌گیرد؟ یا چگونه تئاتر، سیاست را روی صحنه و در جامعه به کار می‌گیرد؟

آلن رید کارشناس تئاتر، جو کلهر را یکی از بزرگ‌ترین مفسران درخشان تئاتر معاصر می‌شمارد و در رابطه با این کتاب می‌گوید: تئاتر و سیاست با به چالش کشیدن ایده‌های مرتبط با سرگرمی و ارتباط، گستره وسیعی از نویسندگان کلیدی و مهم تاریخ را از افلاطون تا رانسیر (فیلسوف فرانسوی) و دامنه‌ای متنوع از مثال‌های تئاتری را از شکسپیر و اقتباس کنندگان او تا پتر هانتکه (نویسنده اتریشی) فرا می‌خواند.

سومین کتابی که بتازگی از این مجموعه روانه بازار نشر شده، «افزار کرِگرافی» نوشته کارین واهنر و ترجمه محمدرضا خاکی است.

کرگرافی که به فارسی دستورالعمل ترکیب حرکت ترجمه شده، هنر خلاقه ترکیب رقص‌ها (حرکات موزون) است که از دیرباز حضور برجسته و موثری در برخی گونه‌های تئاتری دارد.

خود نویسنده درخصوص انتخاب این نام برای اثرش چنین می‌نویسد: افزار کرگرافی! عنوان تعجب‌برانگیزی است؛ بخصوص وقتی می‌خواهیم از یک هنر سخن بگوییم: واژه‌افزار معمولا توجه ما را به سوی جهان کار و وجوه فنی و ابزارهای تکنیکی و نحوه استفاده از آنها برای ساختن چیزها می‌برد و این وجوه، به طور معمول نسبتی با شاخصه‌های توصیفی و تشریحی امر هنری ندارند.

او در ادامه از مخاطب می‌پرسد آیا کار رقص نگاری نیازمند امکانات ویژه‌ای است؟ مگر نه این است که رقص‌نگاری محصول ساده عمل کشف و خلاقیت است؟

واهنر که یکی از مشهورترین و برجسته‌ترین استادان کرگرافی در اروپاست، درباره این هنر توضیح می‌دهد: اگرچه خلاقیت هنری از تخیل سرچشمه می‌گیرد، اما عمل ترکیب کردن نیازمند کسب دانش لازم، مهارت و تسلط بر تکنیک‌هایی است که باید آنها را آموخت، اما کرگرافی فقط هنر تنظیم و طراحی رقصیدن براساس یک موسیقی و از این سو به آن سو به حرکت درآوردن رقصنده‌ها نیست. کرگرافی قبل از هر چیز به معنای هنر بیان یک ایده و عمل به حرکت درآوردن آن ایده در قالب حرکات موزون است.

خوانندگان مجموعه کتاب‌های تئاتر و هرچیز دیگر با مطالعه این آثار نگاه دگرگونه و متفاوتی به تئاتر خواهند داشت و با کشف نسبت‌های بینامتنی این هنر با سایر پدیده‌ها و جریانات اجتماعی، به دیدی تازه و روشنگرانه دست می‌یابند که قابلیت تعمیم به سایر هنرها را نیز دارد.

علی رستگار / گروه فرهنگ و هنر