ایران ساختمان ضدزلزله ندارد

تهران به عنوان پایتخت یک کشور ۷۷ میلیونی تاکنون میزبان خونگرمی بوده که 12.5 میلیون شهروند را اسکان داده، اما اگر روزی گسل‌های این شهر تاریخی و البته پرجمعیت فعال شود، آیا باز هم تهران میزبان خوبی خواهد بود؟ پاسخ این پرسش و نگرانی از مقاومت سازه‌های تهران در برابر زلزله، کارشناسان و شهروندان زیادی را نگران کرده است. به عقیده بسیاری از کارشناسان این حوزه شاید نتوان زلزله را پیش‌بینی کرد، اما پیشگیری از تلفات و خسارات امکان‌پذیر است. اولین قدم برای پیشگیری از عواقب ناشی از لرزش شدید و ناگهانی زمین در کلانشهرهای ایران مانند تهران، مشهد، تبریز، اصفهان و شیراز شهرسازی اصولی و مقاوم در برابر بارهای جانبی زلزله است. به همین دلیل مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی سال ۱۳۶۷، آیین‌نامه طراحی ساختمان‌ها دربرابر زلزله را که به آیین‌نامه ۲۸۰۰ شهرت یافته تدوین کرد. این آیین‌نامه که به اصول اصلی محاسبات ساختمان‌ها در برابر بارهای جانبی زلزله اشاره می‌کند، هر چهار سال یک‌بار توسط این مرکز ویرایش می‌شود. در این آیین‌نامه آمده است که ساختمان‌ها با توجه به اهمیتشان موظف به رعایت محاسبات ویژه‌ای هستند. به نظر می‌رسد با توجه به زمان تدوین آیین‌نامه، دست‌کم ساختمان‌هایی که از سال ۱۳۶۷ به بعد ساخته شده‌اند، باید در برابر بارهای جانبی زلزله مقاوم باشند، اما آیا واقعا ساختمان‌های ساخته شده در شهرهای زلزله‌خیز ایران مقاومت لازم را دارند یا با لرزشی خفیف فرومی‌ریزند؟

طراحی عالی، اجرای بی‌دقت

کارشناسان این حوزه معتقدند از تاریخ تصویب آیین‌نامه ۲۸۰۰ تمام مهندسان محاسب موظف شدند، ساختمان‌ها را در برابر نیروهای وارده از زلزله مقاوم کنند و این کار هم در محاسبات انجام می‌شود، اما اشکال عمده به اجرا بازمی‌گردد. یعنی هرچند طراحی ساختمان‌ها براساس مفروضات علمی دقیق انجام می‌شود، ولی دقت، توجه و وسواس برای اجرای نقشه و ضوابط وجود ندارد. به گفته یکی از مهندسان باسابقه و قدیمی، آنچه در تهران، نگرانی‌ها را افزایش می‌دهد این است که اجراکنندگان، مجریان و مهندسان ناظر دقت لازم را در اجرای ضوابط و مشخصات ندارند. ساختمان‌های تهران مطابق نقشه‌های مهندسان محاسب و ضوابط آیین‌نامه ساخته نشده و این موضوع هم زمانی چهره زشت خود را نمایان می‌کند که اتفاقی مانند زلزله رخ دهد.

با توجه به وجود قانونی که همه را موظف به ساخت‌وساز ایمن می‌کند، جای خالی حلقه گمشده‌ای به‌نام ضمانت اجرایی آیین‌نامه ۲۸۰۰ بشدت احساس می‌شود. طبق قوانین سازمان نظام مهندسی در هر ساختمان در حال ساخت، دو شخصیت حقوقی شامل مجری و مهندس ناظر وجود دارد که به شهرداری تعهد می‌دهند ساختمان را به بهترین نحو بسازند. مهندس ناظر با توجه به متراژ، ارتفاع و اهمیت ساختمان توسط سازمان نظام مهندسی انتخاب می‌شود. مجری طرح نیز از سوی سازنده یا کارفرما مسئولیت ساخت را به عهده می‌گیرد. تعهد حرفه‌ای این دو شخصیت حقوقی که نقش اصلی را در اجرای کار بازی می‌کنند، در بسیاری از ساخت‌وسازهای فعلی مناقشه‌برانگیز است.

برای مثال بسیار دیده می‌شود که مهندس ناظر در مراحل حساس ساخت مانند بتن‌ریزی و... که حضور و نظارت او اهمیت ویژه‌ای دارد، در محل حاضر نیست و پس از اجرای کار فقط برگه‌های مربوط را امضا می‌کند. مهندس امیرحسین انشاری، مدیر بخش ارجاع کار نظارت سازمان نظام مهندسی ضمن رد این مساله در پاسخ به جام‌جم می‌گوید: «در تبصره ۷، ماده ۱۰۰ شهرداری درباره حضور مهندس ناظر به اشتباه واژه مستمر قید شده و بر همین اساس نظارت را به نظارت مستمر، مرحله‌ای و زمانی تقسیم‌ می‌کنند، اما نظارت به‌گونه‌ای که مهندس ناظر ۲۴ساعته یا هشت ساعت کاری در کارگاه باشد، صحیح نیست. در نظام فنی و اجرایی کشور، ناظر به دو صورت مقیم و عالی تعریف می‌شود. ناظر مقیم کسی است که از طرف دستگاه مشاور در کارگاه و برای پروژه‌های مهم و استراتژیک مقیم است. ناظر عالی هم تصادفی به کارگاه سر می‌زند. در ساخت‌و‌ساز شهری واژه نظارتی کمی اشکال دارد، بحث باید بیشتر به‌صورت بازرسی باشد.» با توجه به صحبت‌های مدیر بخش ارجاع کار سازمان نظام مهندسی شاید به حضور مستمر مهندس ناظر در بسیاری از ساخت‌و‌سازها نیازی نباشد، اما در بسیاری از موارد گزارش شده که مهندس ناظر در کل پروژه که ممکن است یک تا چند سال طول بکشد فقط یک‌بار به کارگاه سر زده است. این مساله نشان می‌دهد بسیاری از مهندسان ناظر هیچ نظارتی بر مطابقت ساختمان با محاسبات فنی و نقشه‌ها ندارند. بسیاری از دست‌اندرکاران ساخت‌وساز ساختمان در تهران معتقدند نظارت خاصی روی کار مهندس ناظر انجام نمی‌شود و اجرای بی‌نقص یک ساختمان به تعهد اخلاقی و حرفه‌ای او بازمی‌گردد، معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران به استناد بند 5 ماده 15 قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان،‌نظارت بر حسن انجام خدمات مهندسی اعضا از جمله ناظران را بر عهده سازمان نظام مهندسی می‌داند. در پاسخ کتبی این معاونت به پرسش‌های جاجم‌جم ذکر شده که طبق بند 2-6-2 مبحث دوم مقررات ملی ساختمان با اعلام کتبی وزارت راه و شهرسازی، سازمان نظام مهندسی و ناظران، مبنی بر وقوع تخلف، شهرداری از ا دام اکار تا رفع تخلف جلوگیری می‌کند. بنابراین شهرداری تهران با توجه به احساس مسئولیت و در راستای ارتقای کیفیت ساخت‌وساز، هرگاه تخلف ناظر را احراز کند، مراتب را به شورای انتظامی سازمان نظام مهندسی جهت بررسی ارسال می‌کند. اما انشاری نظر متفاوتی دارد: «در چند مرحله، کار مهندس ناظر کنترل می‌شود. سازمان نظام مهندسی وظیفه‌ دارد که بر انجام خدمات مهندس ناظر خود نظارت کند. در مرحله تخریب، گودبرداری، سازه و... از طرف سازمان، بازرسانی سر ساختمان حاضر می‌شوند تا هم روی کار ناظر، هم تخریب، گودبرداری و... نظارت داشته باشند.» او مشکل اصلی را مهندس مجری و سازنده‌ای می‌داند که هیچ تخصصی در ساخت‌وساز ندارد. به اعتقاد او شهرداری موظف است جلوی ساخت ساختمان‌هایی را که بدون مهندس مجری و اصطلاحا توسط «اوستاکار» ساخته می‌شوند، بگیرد.

شهرداری بیرون از گود

از سوی دیگر شهرداری‌ها، بخصوص شهرداری تهران به‌طور کامل خود را از مساله نظارت بر ساخت‌وسازها کنار کشیده‌اند. مثلا حدود ۱۱ سال پیش شورای شهر تهران با توجه به وضع نامطلوب شرایط ساخت‌وساز بحث «کنترل مضاعف بر ساخت‌و‌ساز» را از سوی معاونت شهرسازی شهرداری پیشنهاد داد و مصوباتی هم تصویب شد، اما از سال ۱۳۸۶ شهرداری این نظارت را نادیده گرفت.

معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران در پاسخ کتبی خود به جام‌جم درباره دلیل بی‌توجهی به این طرح نوشت: «قانون در این ارتباط وجود ندارد، لیکن شهرداری در سالیان گذشته و به م نظور ارتقای کیفیت ساخت‌وساز، واحد کنترل مضاعف را تشکیل و ا قدام‌های کنترلی خود را انجام می‌داد، ولی پس از ورود سازمان نظام مهندسی به بحث کنترل ساخت‌وسازها و باتوجهب ه وظایف قانونی آن سازمان،‌بحث کنترل مضاعف به آن سا زمان واگذار گردید.

شهرداری دلیل بی‌توجهی به این طرح را تداخل کار نظام‌مهندسی و معاونت شهرسازی اعلام کرد که باعث شده بود سازمان نظام‌مهندسی این دخالت را مخل استقلال مهندسان محاسب و طراحان ساختمان بداند.

شهرداری تهران با استناد بر این‌که در قانون نیامده که نظارت بر ساخت‌وساز به عهده شهرداری است، خود را از اتهامات دور می‌کند و توپ را در زمین سازمان نظام مهندسی می‌اندازد. انشاری، مدیر ارجاع کار سازمان نظام مهندسی تهران معتقد است شهرداری، قانون را خوب می‌داند و وظیفه دارد در انتخاب مجری، کار را به متخصصان بسپارد و در این زمینه کوتاهی می‌کند. به باور کارکنان این صنف از جمله مهندسان عمران بهتر است شهرداری نیز وارد عمل شود، زیرا شهرداری نمی‌تواند در اجرای بی‌کیفیت ساخت‌وسازهای شهر بی‌مسئولیت باشد. بنابراین باید توازن بین دو چرخه کنترل‌کننده ـ سازمان نظام‌مهندسی و شهرداری ـ ایجاد شود.

خانه من امن است؟

شاید برای بسیاری از شهروندان پرسش پیش آمده باشد که چگونه می‌توانند از مقاومت خانه‌ای که می‌خرند در برابر زلزله آگاه شوند؟ گویا قبلا قرار بود یک شناسنامه فنی و مهندسی برای ساختمان‌ها هنگام صدور پروانه از طرف شهرداری تدوین شود که این پروژه نیز مانند بسیاری از طرح‌های ناتمام به دست‌انداز خورد.

شناسنامه به عنوان هویت یک ساختمان نشان می‌دهد که بنا توسط چه کسانی، تحت نظارت کدام مهندس و چگونه ساخته شده است، اما با توجه به نبودن شناسنامه فنی و مهندسی ساختمان‌ها باید نقشه‌های ساختمان را بازدید کرد تا دید آیا مقاومت در برابر زلزله محاسبه شده است یا خیر که آن هم نیاز به یک متخصص دارد، اما به این دلیل که بعد از اتمام کار، زیربنا به وسیله روبنا پوشانده می‌شود، نمی‌توان اجرا را کنترل کرد. بنابراین خریداران بهتر است سراغ خانه‌هایی بروند که مجری و مهندس ناظر و تعهد اخلاقی او را می‌شناسند.

به‌صورت تئوری و روی کاغذ همه ساختمان‌های جدید تهران دربرابر نیروهای وارده از طرف زلزله مقاومند، اما در اجرا به دلیل مشکلاتی که وجود دارد، فقط حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد این ساختمان‌ها با زلزله‌ای تا ۶ ریشتر تخریب نمی‌شوند.

در سایه تعهد و اخلاق حرفه‌ای

سازمان غیردولتی نظام مهندسی و شهرداری تهران به‌عنوان دو ارگان که مستقیم با عملیات ساخت‌وساز درگیر هستند، از زیر بار مسئولیت‌ها شانه خالی می‌کنند و باید بحث نظارت را ریشه‌ای‌تر از این حرف‌ها دنبال کرد. اگر از کودکی در مدارس و سپس در دانشکده‌ها آموزش داده شود که فارغ‌التحصیلان رشته‌های مختلف نسبت به کار خود متعهد باشند، بسیاری از مشکلات رفع می‌شود. جامعه سوگندخورده مهندسی مانند پزشکان، جان انسان‌ها را در اختیار دارند و کوچک‌ترین اهمال‌کاری باعث از دست رفتن جان همنوعان و چه بسا خودشان می‌شود. بنابراین پایبندی به اخلاق حرفه‌ای مهندسی و نظارت، یکی از مسائل مهمی است که باید نهادینه شود.

اگر روزی روزگاری تهران بلرزد، مساله لرزیدن خانه من و شما نیست، حتی اگر خانه شما تنها بنای سالم آن منطقه باشد، ممکن است بر اثر آتش‌سوزی و هزاران مشکلی که بعد از زلزله پیش می‌آید، افراد جان خود را از دست بدهند. حالا که کلاف سردرگم نظارت میان سازمان نظام مهندسی و شهرداری دست‌به‌دست می‌شود، تنها راه فرار از ماندن زیر آوارها اعتقاد به انجام کار درست و سیستم کنترل انسانی درست است.

مائده گیوه‌چین / جام‌جم