ملکوت‌ کلمات

ما با صدای اذان خاطره‌های بی‌شماری داریم، خاطره افطار تا سحر‌ها و هزاران خاطره دیگر که از بدو تولد در ذهنمان شکل می‌گیرند و هر بار شنیدن اذان در وجودمان زنده‌شان می‌کند. هر چند همه کسانی که اذان گفته‌اند، یک کلام واحد را با صدای خوش و رسا خوانده‌اند، اما در این میان برخی اذان‌ها خاطره‌انگیزترند و در ذهن و روح‌مان ماندگارتر شده‌اند.

با بررسی این اذان‌ها یک نکته خودنمایی می‌کند و آن این است که ما ایرانی‌ها اذان‌هایی را که در دستگاه‌های موسیقی ایرانی گفته شده‌اند، بیشتر دوست داریم و با آنها ارتباط بهتری برقرار می‌کنیم.

این دسته از اذان‌ها بیشتر به سبب آن که در دستگاه‌های موسیقی ایرانی خوانده شده‌اند، مورد توجه ما هستند. در ایران بیشتر اذان را در آواز بیات ترک در گوشه روح‌الارواح می‌خوانده‌اند. البته اذان را در شور و شهناز و حجاز ابوعطا هم می‌خوانند و در گذشته، بسیاری از خوانندگان آواز در موسیقی ایران مرتبه موذنی نیز داشته‌اند.

اذان روی صفحه گرامافون

طی سال‌های گذشته موذنان زیادی اذان‌گویی در دستگاه‌های موسیقی ایرانی را تجربه کرده‌اند، اما نخستین تجربه این عرصه برمی‌گردد به سال 1308. در این سال، ابوالحسن دماوندی یکی از خوانندگان مشهور اواخر دوره قاجاریه و اوایل حکومت پهلوی در دستگاه موسیقی ایرانی، اذانی ‌می‌گوید که روی صفحه گرامافون هم ضبط می‌شود.

خواننده و اذان‌گوی عین‌الدوله صدراعظم مظفرالدین‌شاه حدود 1250 متولد شد. با آقا حسین‌‌قلی همکاری‌ داشته و به توصیه او با علی‌اکبر شهنازی در ‌‌نوجوانی دو صفحه ضبط کرده‌ است. او موذنی را از سیدجعفر لاهیجی استاد عارف قزوینی آموخت. بعد به اصفهان رفت و از سیدرحیم استاد آواز بسیار آموخت. دماوندی سرانجام سال 1359 درگذشت.

این تجربه ادامه پیدا می‌کند و بعدها کسانی چون سیدحسین عندلیب اصفهانی اذان‌گوی مسجد سپهسالار ( مطهری)، حاج موذن تفرشی، حسین قلی‌خان نکیسا که در عهد محمدعلی‌شاه موذن صاحب نامی بود، سیدعبدالرحیم اصفهانی استاد دماوندی، قربان‌خان قزوینی معروف به شاهی و تاج اصفهانی در این عرصه وارد می‌شوند.

اذان‌گویی استاد مسلم آواز

در میان اذان‌های قابل توجهی که گفته شده، می‌توان به اذان‌گویی استاد مسلم آواز ایرانی تاج اصفهانی اشاره کرد. این خواننده اذانی را در دستگاه بیات ترک می‌گوید که بسیار زیباست. تحریرهای آوازی در اذان تاج اصفهانی آشکارا هویداست. وی در حقیقت با همان شیوه آوازی خویش به اذان سردادن پرداخته است.

او که از استادان ممتاز آواز ایرانی بود، ضمن خوانندگی، سرپرست نوازندگان رادیو اصفهان هم بود و در این رادیو به اجرای برنامه‌هایی با تار اکبرخان نوروزی و برنامه‌های آموزشی گوشه‌های دستگاه‌های موسیقی ایرانی روی آورد.

محمدرضا شجریان، حسین خواجه‌امیری، علی‌اصغر شاهزیدی، سیدرضا طباطبایی کربکندی، علیرضا افتخاری، مرتضی شریف، ناصر یزدخواستی، رضا قرنیان اصفهانی و حمیدرضا نوربخش و نصرالله معین و محمدتقی سعیدی ولاشانی از شاگردان موفق او محسوب می‌شوند. تاج اصفهانی ۱۳ آذر 6۰ درگذشت و آرامگاه او در تخت فولاد اصفهان قرار دارد.

معمارِ نقاشِ موذن

عطاءالله امیدوار معمار، شهرساز، نقاش و موسیقیدان بود. او فنون آوازی موسیقی ایرانی را نزد سلیمان امیرقاسمی آموخت. این خواننده همچون سایر آوازخوانان موسیقی ایرانی به اذان‌گویی در دستگاه‌های متفاوت موسیقی پرداخت، او بر خلاف دیگران ـ که صرفا در بیات ترک اذان گفته‌اند ـ تجربه‌هایی را در دستگاه‌های نوا، همایون و چهارگاه از سرگذراند.

پایه‌گذار مناجات‌خوانی‌ها

حسین صبحدل پایه‌گذار خیلی از برنامه‌های مذهبی و بیشتر مناجات‌خوانی‌های ماه مبارک رمضان بوده است. او به همه زوایای موسیقی ایرانی تسلط داشت و در دستگاه بیات ترک اذان می‌گفت.

پیشینه اذان صبحدل به سه دهه می‌رسد و بنا به گفته صاحبنظران، جزو آخرین اذان‌های با شکوه است. البته او اذانی هم در دستگاه ماهور دارد. صبحدل از میانه‌های سال 1385 به بیماری سخت ریوی دچار شد و بعد از چند سال بیماری سال 88 و در 78 سالگی دار فانی را وداع گفت.

اذان‌های ماندگار «بلال ایران»

رحیم موذن‌زاده اردبیلی اذان‌گوی مشهور ایرانی و جهان اسلام است. اذان او در آواز بیات ترک و در گوشه روح‌الارواح است که سال ۱۳۳۴ در استودیو یک رادیو ضبط شده است. سال ۱۳۸۷ اذان رحیم موذن‌زاده اردبیلی اثر ملی معنوی شناخته شد. اذان‌هایی که او خوانده، هنوز به عنوان زیباترین اذان‌های موجود در رسانه‌های صوتی و تصویری ایران پخش می‌شود. پدر او، شیخ عبدالکریم موذن‌زاده هم تا سال ۱۳۲۴ در رادیو اذان می‌گفته‌ است.

رحیم موذن‌زاده مشهور به «بلال ایران»، سال ۸۴ به دلیل ابتلا به بیماری سرطان در بیمارستان مدائن تهران بستری شد و بهار همان سال از دنیا رفت.

اذان متفاوت

در سال‌های اخیر بسیاری از نوحه‌خوانی‌ها، رنگ و بوی سنتی و قدیم‌شان را از دست داده و توسط اداکنندگان آنها با درون مایه موسیقی غربی بیان می‌شوند. این مساله در اذان‌گویی‌ها هم اثر گذاشته و روح‌الله کاظم‌زاده در اذانی که گفته، از این مایه‌ها بهره برده است. هر چند اذان او زیبا و دلنشین است، اما ساختار اذان‌گویی سنتی ایرانی و آن روح دعوت و فراخوان الهی در این اثر شنیده نمی‌شود و شاید از همین‌رو، مخاطبان کمتر با آن ارتباط می‌گیرند.

اذان در دنیای امروز

پیشرفت فناوری با همه خوبی‌هایش مثل همیشه ایرادهایی هم داشته است. امروزه به علت وجود امکانات مختلف و در دسترس‌بودن همه اذان‌ها در فضای مجازی یا روی لوح فشرده، تب و تاب اذان‌گویی و تجربه‌های نوین در آن کمرنگ‌تر شده است تا جایی که می‌توان گفت این روزها تجربه‌گرایی در عرصه اذان‌گویی نسبت به گذشته بسیار کمتر شده و بیم آن وجود دارد که در آینده‌ای نه‌چندان دور، هیچ برنامه‌ریزی خاصی برای این عرصه نداشته باشیم. اذان از دیرباز در جهان اسلام نقش پررنگی داشته و باید همان‌طور که دیگر ادیان برای موسیقی خاص مذهبی‌شان و نمودهای شاخص آن برنامه‌ریزی دارند، ما هم برای اذان، این صدای روحانی دین اسلام برنامه‌ریزی جدی‌تری داشته باشیم.