اسلام و تحول در نظام جامع سلامت

خداوند از روح خویش در جسم آدمی دمیده است. آنچه اما انسان خوانده می‌شود تنها روح نیست که بدن به عنوان ماده اولیه تشکیل انسان به عنوان لازمه ایجاد آنچه آدمی است، فرض می‌شود. این دوگانگی در وجود انسان زمینه توجه موازی به روح و بدن انسان در آیین نبی خاتم(ص) است.

ادیان ابراهیمی کوشیده‌اند توصیه‌هایی نه‌تنها درخصوص عبادت که در زمینه‌های دیگری چون اخلاق، اقتصاد و سیاست نیز داشته باشند. برخی از نظریه‌پردازان حتی معتقد به وجود علومی مانند اقتصاد، پزشکی و سیاست اسلامی‌اند. اگر از درستی یا نادرستی چنین نظریه‌ای بگذریم، وجود توصیه‌هایی گسترده در ساحات مختلف زندگی از سوی ادیان بویژه اسلام غیرقابل مناقشه است. توصیه‌های اسلام اما تنها محدود به روح و معنویت نیست که بدن و زندگی مادی را نیز در بر می‌گیرد. سلامت انسان مورد توجه ویژه بوده و هر حکومت اسلامی باید توجهات ویژه‌ای به نظام سلامت داشته باشد. آنچه امروز تحول در نظام سلامت خوانده می‌شود می‌تواند در همین راستا تفسیر شود.

اهمیت حوزه سلامت در اسلام

از پیامبر اسلام(ص) نقل است که فرموده‌اند، بدون سلامت، خیری در زندگی نخواهد بود و از امام علی(ع) نیز آورده‌اند که سلامت بهترین نعمت است. اسلام توجه بسزایی به سلامت داشته و در زبان عربی به معنای صلح است. سلامت حوزه‌ای وسیع است و برخی معتقدند سلامت به معنای نداشتن بیماری است اما برخورداری از رفاه کامل جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی می‌تواند معنای دقیق‌تری برای سلامت باشد. در این معنای وسیع، اسلام خود به دنبال سلامت است، اما در معنای خاص، نداشتن بیماری و زمینه‌های آن سلامت خوانده می‌شود. در این نوشتار مراد از سلامت به معنای اخیر خواهد بود.

در صحیفه سجادیه می‌خوانیم: «خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و مرا عافیت ‌بخش، عافیتی کافی و شفابخش و برتر و روزافزون... در یک کلمه عافیت دنیا و آخرت و بر من منت نه به تندرستی و امنیت و سلامت در دین و بدن و بصیرت در دل.»

منشا تاکید بر اهمیت نظام سلامت در اسلام را می‌توان در جهان‌بینی این دین یافت. بر اساس حدیث قدسی، خداوند جهان را برای انسان آفریده است. انسان اشرف مخلوقات است و اهمیت او در جایگاه آفرینش به تائید باری تعالی رسیده است. بر همین اساس می‌توان حفظ جان انسان و مقدمات آن را واجب دینی دانست.

احتمالا به همین علت بوده که علم طب شکوفایی چشمگیری در جهان اسلام یافته و بهداشت و درمان در جهان اسلام سال‌ها مزیتی اساسی برای این تمدن بوده است. بی‌تردید اوج‌گیری این علم را می‌توان زیر سایه اندیشه اسلامی دانست. نگاهی به نام‌هایی چون زکریای رازی و ابوعلی سینا و کتابی چون قانون نشان می‌دهد تمدن اسلامی اهمیت فراوانی به سلامت انسان داده است.

گذشته از دلایل فقهی که ناظر بر وجوب کفایی آموزش و فراگیری پزشکی است، می‌توان ضرورت عینی آن را با اتکا به عقل یافت. «منزلت و قداست آموزش پزشکی و خدمات درمانی همواره به هر حرکت و اقدام در زمینه برنامه‌ریزی، اجرا و ارزیابی آموزش و ارائه خدمات پزشکی سایه می‌افکند و انتساب‌شان به پروردگار نیز مهر تائید دیگری بر این باور است.»

بر اساس یکی دیگر از آیات قرآن جان انسان اهمیت زیادی دارد، همان‌طور که در قرآن می‌خوانیم کشتن یک انسان مانند کشتن همه انسان‌ها و نجاتش نجاتی کلی در نظر گرفته شده است. از این رو یکی از ضرورت‌های اسلامی نجات جان انسان‌ها خواهد بود؛ امری که همواره نیازمند نظام سلامت روزآمد و ارزان‌قیمت است.

در نقشه جامع علمی سلامت کشور ویژگی‌های اساسی دانشجو، استاد و ارائه‌کننده خدمت پزشکی در اسلام چنین بیان شده است: تقوا، جهاد (نهایت سعی و کوشش برای ارائه صحیح‌ترین، مطمئن‌ترین و منطقی‌ترین خدمات به تناسب نیاز بیمار است)، خیرخواهی و آموزش دادن خیرخواهانه به بیمار، خانواده و اطرافیان جامعه (تعمیم آموزش‌های کاربردی در سطوح عمومی و خاص)، تلاش مسئولانه، نظم، مهارت، ادای امانت، جلب‌اعتماد، بصیرت، وثوق، رفق، رسیدگی خوب به بیمار، رازداری، توکل، (به معنای مثبت کلمه)، تعبد و پایبندی به مکارم و محاسن اخلاقی و احکام. به تناسب جایگاه دانشجویی و استادی تلاش مداوم در فراگیری و آموزش و اجتناب از غرور علمی و احساس نیاز مداوم به یادگیری و سخاوت علمی. درک ماهیت و مقصد علمی کمال‌جویانه، رعایت حرمت علم و حاملان علم.»

بر اساس یک مقاله با عنوان «نظام بهداشت و سلامت در اسلام»، ابعاد نظام بهداشتی و سلامت در اسلام در چهار محور بیان شده است، تغذیه، سلامت فردی، سلامت محیط و جامعه و سلامت در حوزه خانواده. توصیه‌هایی مانند استفاده از نعمت‌های پاکیزه، سالم و سازگار با طبع، حرمت خوردن هر چیز کثیف و ناسازگار با طبع، استفاده از شیر به عنوان ماده‌ای سالم، لزوم کسب طهارت و... ازجمله نکاتی است که در ذیل این چهار بخش به صورت مستقیم در قرآن بیان شده‌ است و نگاه به این توصیه‌ها نشان می‌دهد که قرآن توجه ویژه‌ای به این حوزه دارد.

عدالت اسلامی و خدمات درمانی

نظام سیاسی اسلامی مبتنی بر برابری انسان‌هاست. همین ذات برابری‌جویانه بود که موجبات جذب بردگان قریش را به اسلام فراهم کرد. برخورداری عادلانه از امکانات یک زندگی سالم می‌تواند یکی از مقدمات منطقی سلامت به معنای وسیع پیش گفته باشد. با نگاهی به احکام اسلامی می‌توان جایگاه عدالت را در نظام اسلامی یافت و بر همین اساس می‌توان ریشه تحول نظام سلامت را جست.

قرآن آفرینش را بر اساس عدالت دانسته، به رفتار عادلانه توصیه کرده و هدف از ارسال رسل را برقراری قسط و عدالت دانسته است؛ آیه‌ای که قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز با آن آغاز می‌شود. نگاهی به رفتار پیامبر اسلام(ص) و امیرمومنان(ع) نیز نشان دهنده اهمیت عدالت در رفتار حاکمان دینی بوده است. در جهان امروز بی‌شک یکی از مصادیق عدالت، عدالت در برخورداری از خدمات حوزه درمانی است و نظام اسلامی باید آن را مد نظر داشته باشد. با توجه به تاکیدی که اسلام به سلامت جان انسان‌ها کرده است، نمی‌توان از توجه به نظام سلامت و کیفیت دسترسی مردم به آن گذشت. نگاهی به قانون اساسی کشورمان نشان می‌دهد که به این مهم توجه شده است.

اصل بیست و نهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران برخورداری از تامین اجتماعی از جمله درخصوص خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت‌های پزشکی به صورت بیمه و... را حقی همگانی می‌داند که دولت موظف است طبق قوانین آن را برای همه افراد کشور تامین کند. همچنین در اصل چهل و سوم قانون اساسی تامین نیازهای اساسی از جمله بهداشت و درمان از ضوابط اساسی اقتصاد ایران

میثم قهوه‌چیانآرانی / جام‌جم