شب‌نشینی مستندسازان درتلویزیون

در این برنامه ـ که شب‌های مستند نام دارد و سری جدید آن هر شب ساعت 23 پخش می‌شود ـ علاقه‌مندان در این برنامه به تماشای یک یا چند فیلم مستند می‌نشینند و پس از آن، صاحب اثر و سعید قطبی‌زاده به‌عنوان مجری - کارشناس برنامه و گاه یک منتقد درباره فیلم صحبت و نظرات، دیدگاه‌‌ها و انتقاداتشان را طرح می‌کنند.

در شب‌نشینی شبکه مستند، آثار زیادی از مستندسازان مختلف به نمایش درآمده است. این برنامه با بررسی آثار مستندسازان مطرح و پیشکسوت آغاز شد و آرام آرام سراغ مستندسازان نسل‌های بعدی رفت. می‌توان گفت تا امروز آثار چهار نسل از مستندسازان کشورمان در برنامه به نمایش درآمده است.

برنامه‌ای برای همه مستندسازان

برنامه شب‌های مستند را می‌توان جامع‌ترین برنامه تلویزیون و شبکه مستند در حوزه نمایش فیلم مستند دانست. این برنامه ـ که به تهیه‌‌کنندگی بابک میزانی تولید می‌شود ـ در بیش از 450 قسمت آثاری از 150 مستندساز را به مخاطبان خود ارائه کرده و نمایش سری جدید آن نیز مدتی است آغاز شده است.

آثاری از مرتضی آوینی، محمدرضا اصلانی، رامین حیدری‌فاروقی، کیومرث درم‌بخش، امیرشهاب رضویان، ارد زند، حمید سهیلی، خسرو سینایی، کامران شیردل، روبرت صافاریان، نادر طالب‌زاده، منوچهر طیاب، محسن عبدالوهاب، منوچهر عسگری‌نسب، ارد عطارپور، کیوان علی‌محمدی، محمدعلی فارسی، فرشاد فدائیان، فرشاد فرشته‌حکمت، رهبر قنبری، مازیار میری، فرهاد ورهرام و علی‌اکبر ولدبیگی ـ که همگی از مستندسازان مطرح کشورمان هستند ـ در این برنامه به نمایش درآمده است.

میزانی درباره انتخاب و ارائه مستندهای این برنامه می‌گوید: برنامه شب‌های مستند را با آثار مستندسازان مطرح آغاز کردیم اما به مرور سراغ آثار مستندسازان کمتر شناخته شده و هنرمندانی رفتیم که در استان‌های مختلف فعالیت می‌کنند. برای ما مهم‌ترین مساله این است که مستندهای خوب و ارزشمند به مخاطبان خود ارائه کنیم.

این تهیه‌کننده تاکید می‌کند: مستندسازان بسیاری در کشورمان فعال هستند و بسیاری از آنها آثار ارزشمند و قابل دفاعی تولید می‌کنند که می‌توان تا سال‌ها در برنامه‌ای چون شب‌های مستند آنها را نمایش داد و به نقد و بررسی گذاشت، ضمن این‌که بسیاری از مستندسازان جوان و تازه‌کار هم آثاری دارند که ارزش نمایش و نقد دارد.

میزانی درباره سری جدید برنامه می‌گوید: در سری جدید آثاری از مستندسازانی چون مصطفی رزاق‌کریمی، محمدعلی صفورا، احمد ضابطی جهرمی، مانی میرصادقی، سیدمحمد میرکانی، حسن نقاشی، فرهاد ورهرام، علی‌اکبر ولدبیگی، نرگس آبیار، فرشید آذری، مهوش شیخ‌الاسلامی، نادر شیخ‌الاسلامی و محمدعلی شیرزادی پخش خواهیم کرد.

میزانی درباره تفاوت برنامه شب‌های مستند با دیگر برنامه‌های شبکه مستند مانند فانوس و نردبام می‌گوید: در این برنامه آثاری را انتخاب می‌کنیم که برای نقد و بررسی مناسب باشند و کارگردان حرفی برای گفتن داشته باشد.

یکی از مهم‌ترین نکات در برنامه شب‌های مستند، انتخاب فیلم برای نمایش و نقد است. میزانی درباره این روند می‌گوید: انتخاب فیلم‌ها با همکاری آقای قطبی‌زاده انجام می‌شود. گاهی یک اثر مستند را در نظر می‌گیریم و از کارگردان اثر دعوت می‌کنیم در برنامه حضور داشته باشد و گاهی از خود مستندسازان می‌خواهیم بهترین آثارشان را به ما معرفی کنند.

آثار مستند ازجمله تولیداتی هستند که همه آنها به صورت مستقل یا به سفارش تلویزیون ساخته نمی‌شود. در نتیجه برنامه شب‌های مستند باید بتواند حق تالیف اثر را پرداخت کند و بعد به نمایش بگذارد. به همین دلیل بهترین اثر کارگردان در شب‌های مستند به نمایش در نمی‌آید.

قطبی‌زاده در این‌باره می‌گوید: مساله دسترسی نداشتن به فیلم‌های خوب کارگردانان، مهم‌ترین مساله برنامه ما نیست. مساله اصلی این برنامه محدودیت‌های ما برای نمایش برخی مستندهاست. اگر این امکان را داشتیم که بسیاری از مستندها را با موضوعات مختلف در این برنامه به نمایش بگذاریم احتمالا برنامه شب‌های مستند پربارتر می‌شد.

این منتقد تاکید می‌کند: با علم به این محدودیت‌ها تولید برنامه شب‌های مستند را پذیرفته‌ایم و برایش برنامه‌ریزی کرده‌ایم. بنابراین اگر نقصانی وجود داشته باشد، به ما برمی‌گردد.

قطبی‌زاده ادامه می‌دهد: من و تهیه‌کننده از ابتدا به صورت دوستانه و تعاملی در این برنامه همکاری کرده‌ایم، چون هر دو بیشتر از این‌که به فکر خودمان باشیم به کیفیت برنامه توجه داریم. بنابراین شاید خیلی نتوان گفت انتخاب‌ها دقیقا چطور انجام می‌شود. فیلم‌ها را بعد از انتخاب تماشا می‌کنیم و اگر نمایش آنها در تلویزیون مناسب باشد، درباره فیلم بحث و گفت‌وگو می‌کنیم.

از آنجا که یک مستندساز همیشه فرصت مناسب را برای حرف زدن درباره اثرش ندارد، برنامه شب‌های مستند برای مستندسازان یک فرصت ویژه محسوب می‌شود.

قطبی‌زاده در این‌باره می‌گوید: سینمای مستند به تعدادی جشنواره کوچک محدود شده که هر کدام یک‌بار در طول یک هفته در سال برگزار می‌شود. اقدام تلویزیون در تاسیس شبکه مستند و شکل‌گیری برنامه شب‌های مستند، یک امکان ارزشمند برای مستندسازان محسوب می‌شود. هر مستندسازی از هر شهری و هر جایی که در ایران زندگی می‌کند، می‌تواند در این برنامه حضور داشته باشد و با مخاطبش ارتباط برقرار کند.

در برنامه شب‌های مستند هم آثار مستندسازان پیشکسوت به نمایش درآمده و هم مستندسازان جوانی که شاید سن زیادی نداشته باشند، اما آثارشان قابل بررسی است. در برخی برنامه‌ها نقد اثر با حضور کارگردان مستند صورت می‌گیرد و گاهی یک منتقد، قطبی‌زاده را در تحلیل اثر همراهی می‌کند.

این منتقد درباره نقد مستند با حضور کارگردان یا منتقدان توضیح می‌دهد: ترجیح ما این است که مستندساز خودش در برنامه حضور داشته باشد، اما اگر مستندسازی سفر رفته، فوت کرده باشد یا به هر دلیلی نخواهد به تلویزیون بیاید یا نخواهد روبه‌روی من بنشیند و در برنامه حضور داشته باشد، با کسب اجازه از صاحب اثر از یک منتقد دعوت می‌کنیم که درباره آن حرف بزند.

برای مستنددوستان

برنامه شب‌های مستند را سعید قطبی‌زاده ـ که از منتقدان شناخته شده سینماست ـ اداره می‌کند و گاه در کنار او منتقدان دیگری حضور دارند که این حضور عمدتا در مواردی است که کارگردان فیلم به نمایش درآمده امکان حضور در برنامه را پیدا نکرده باشد.

این منتقد درباره راهکارهای تاثیر بیشتر برنامه بر مخاطبانش می‌گوید: وقتی قرار است اثری در یک برنامه تلویزیونی نقد و بررسی شود، منتقد بیش از آن‌که به تاثیر نقدش بر مخاطب فکر کند، به ارائه یک نقد خوب و منصفانه و دقیق توجه می‌کند. این کار مثل بسیاری از کارهای خودانگیخته از عشق و علاقه ناشی شده و به صورت طبیعی به تاثیرگذاری و موفقیت منجر می‌شود.

وی درباره مفهوم موفقیت برنامه‌ای مانند شب‌های مستند می‌گوید: موفقیت یعنی تاثیر گذاشتن بر مستندسازان و آشتی دادن مخاطب با این‌گونه نمایشی و همچنین بهره گرفتن از چنین فضایی که در تلویزیون ایجاد شده است.

در برنامه شب‌های مستند، فیلم‌ها به صورت تکنیکی مورد بررسی قرار می‌گیرد و محتوای آنها تحلیل می‌شود.

قطبی‌زاده در این‌باره می‌گوید: من منتقد سینما بوده و هستم و سال‌ها در مطبوعات فعالیت کرده‌ام. در این برنامه همان شیوه‌ای را پیش می‌گیرم که در نوشته‌هایم انجام می‌دهم؛ یعنی بررسی ساختار و فرم و تحلیل مضمون و محتوا.

برنامه شب‌های مستند برخلاف بسیاری از نشریات تخصصی سینما مخاطب خاص ندارد. این برنامه را ممکن است کسانی تماشا کنند که صرفا به دیدن آثار مستند علاقه دارند یا مستندسازانی که سال‌هادر این عرصه تجربه اندوخته‌اند.

قطبی‌زاده درباره نحوه ارائه نقدهای این برنامه با توجه به طیف وسیع مخاطبان می‌گوید: در این برنامه باید طوری حرف بزنیم که این مباحث تخصصی برای مردم عادی هم قابل فهم باشد، یعنی آکادمیک و تخصصی نباشد که مخاطب غیرمتخصص با شنیدن آنها احساس کند دو نفر دارند طوری حرف می‌زنند که انگار از فضا آمده‌اند. این دسته از مخاطبان هم باید از مباحث برنامه چیزی دستگیرشان شود.

براساس توضیحات این منتقد هر فیلم تعیین می‌کند که درباره چه موضوعاتی با چه رویکردی نقد و بررسی انجام شود. قطبی‌زاده تشریح می‌کند: منتقد درباره فیلمی که موضوعش حیات وحش است و شیوه‌های کارگردان برای شکار صحنه‌های بکر از حیوانات صحبت می‌کند. وقتی یک مستند پرتره می‌بینیم، باید بررسی کنیم فیلم چه شناختی درباره سوژه به مخاطبان خود می‌دهد و وقتی مستند اجتماعی - انتقادی تماشا می‌کنیم، تحلیل‌ها به پشتوانه تحقیقاتی اثر بر‌می‌گردد.

هزار و یک شب مستند

بعد از پخش حدود 450 قسمت از شب‌های مستند، تداوم این برنامه مهم‌ترین نکته‌ای است که مخاطبان برنامه و تولیدکنندگانش به آن اهمیت می‌دهند. اگرچه به دلیل شروع سری جدید این برنامه تا اطلاع ثانوی تماشاگر آن خواهیم بود، اما باید دید تولید مستند در کشورمان به حدی هست که شب‌های مستند به هزار و یک شب مستند بدل شود؟

میزانی تاکید می‌کند: ادامه برنامه قبل از هر چیز به سیاست‌های تلویزیون برمی‌گردد و این‌که مدیران شبکه مستند بخواهند این برنامه ادامه داشته باشد یا نه، اما حتی اگر تولیدات سینمای مستند را در نظر بگیریم باز می‌توانیم با اطمینان بگوییم شب‌های مستند می‌تواند ادامه پیدا کند.

قطبی‌زاده در همین رابطه می‌گوید: سال گذشته عضو هیات انتخاب سینما حقیقت در سه بخش پرتره، اجتماعی و قوم‌شناسی بودم. شاید باورتان نشود، من چیزی حدود 500 فیلم فقط در این سه بخش دیدم که همه آنها از تولیدات سالانه این حوزه‌ها بودند. حدود یک ماه پیش در اصفهان هم عضو هیات انتخاب جشنواره‌ای بودم و آنجا هم 300 فیلم تماشا کردم که حتی یکی از آنها با 500 فیلم جشنواره سینما حقیقت مشترک نبود.

این منتقد تاکید می‌کند: در همین لحظه دست‌کم صد فیلم مستند در حال تولید است و چرخ سینمای مستند در حال چرخیدن اما این‌که چه تعدادی از این تولیدات، ارزش طرح و بررسی در برنامه شب‌های مستند را دارد نکته‌ای است که باید در یک فرصت مناسب درباره‌اش حرف زد.

من امیدوارم مستندهایی که تاکنون برای این برنامه انتخاب کرده‌ایم، آثاری نباشد که مخاطب از تماشای مستند ناامید شود. وی در پایان عنوان کرد: خوشحالم که این برنامه ساعت 23 که از ساعات پربیننده است، پخش می‌شود و امیدوارم چه باشم و چه نباشم، چه در قالب این برنامه چه هر برنامه دیگـــری، توجه به مستند در تلویزیون به‌عنوان یک رسانه فراگیر، فــــراموش نشود. فیلم مستند ارزش دیدن و بحث کردن رادارد. (آذر مهاجر / جام جم)