اهمیت اسناد مردمی در حفظ هویت جامعه

اسناد مردمی می‌تواند به یکی از مهم‌ترین جنبه‌های اسناد در پژوهش‌های تاریخی یعنی کاربردی بودن آن عینیت ببخشد. این اسناد مربوط به آداب و رسوم و زندگی انسان‌ها در گذشته‌ای است که با تغییر اندکی در زمان حال نیز جاری است؛ ازدواج، خرید و فروش، تعاملات انسانی یک جامعه پویا ریشه در فرهنگ غنی آن دارد و محتوای آن می‌تواند در موارد زیادی پاسخگوی برخی مشکلات حال حاضر جامعه باشد. اسناد مردمی بیانگر کنش و واکنش مردم در جوامعی است که هرگز نمی‌ایستند و در آنها همیشه تولد، مرگ و ازدواج برای ثبت، مالیات برای جمع‌آوری و انواع تعاملات اجتماعی وجود دارد و همزمان با حیات جامعه و تکامل آن تولید می‌شود و می‌تواند در دهه‌های بعدی بیانگر مسیر تحول و تغییرات زندگی در شهرها و روستاها در دوره‌های زمانی مختلف باشد. این اسناد که مستقیما با زندگی روزمره مردم سر و کار دارند در همه ابعاد زندگی اجتماعی آنها موثرند و بیانگر گوشه‌هایی از حیات اجتماعی هستند که بندرت در اسناد دولتی ظهور می‌یابد.

مهم‌ترین ارتباط بین تاریخ محلی هر منطقه، با گذشته دور و نزدیک آن است زیرا بسیاری از مولفه‌ها و فاکتورهای تاریخ محلی در آنها عینیت می‌یابد. اسناد مردمی می‌تواند در بررسی تاریخ محل یک منطقه موضوعات متنوعی مانند چه مردمی و از کجا به شهرها آمده‌اند، سن توزیع نیروی انسانی، نژاد، امور دینی شخصیت‌های رفتاری قومیت‌ها یا هویت شخصی مکان‌ها، تفریحات، اشتغالات فکری، حمل و نقل عمومی، عوارض و مالیات‌ها، زباله‌ها، یتیم‌خانه‌ها و مراکز کمک به مستمندان، فعالیت‌های اقتصادی، فرهنگی و مذهبی مورد استفاده قرار گیرد. گاهی این تحولات آنچنان با زندگی روزمره عجین می‌شود که برای پژوهشگر استخراج مضامین و مولفه‌های آن بسختی در اسناد رسمی آرشیوی و حکومتی ممکن است. اسناد مردمی می‌تواند با برجسته کردن موضوعات اجتماعی در یک محل، شهر و منطقه زمینه پژوهش‌های اسنادی زیادی را در حوزه‌های مختلف فراهم و زمینه اشتراکات کاری را بین علوم اجتماعی، تاریخ، جامعه‌شناسی فراهم کند.

از دیگر کارکردهای این اسناد ایجاد انگیزه برای ارتباط بیشتر مردم با آرشیو و مراکز اسناد و به تبع آن تاثیر بیشتر آرشیوها در جامعه است. از شاخصه‌های فرهنگی در جوامع پیشرفته میزان مراجعه مردم به آرشیوها و تلاش برای جستجوی اطلاعات گذشته برای بازسازی هویت تاریخی خود است که نشانگر سرزنده بودن جامعه و علاقه‌مندی برای پیشرفت در آینده است. در آرشیو انگلستان بیشتر مراجعه‌کنندگان اسنادی مردم عادی هستند که به‌دنبال تاریخ خانوادگی خود هستند. در ایران نیز با برجسته‌تر کردن این‌گونه اسناد در مراکز آرشیوی و حمایت از پژوهشگران محلی باید زمینه‌های پررنگ شدن اسناد مردمی را فراهم کرد تا پژوهش‌های تاریخی نیز رنگ و بوی مردمی‌تری بگیرد.

بررسی وضع اسناد مردمی در دوره معاصر نشان می‌دهد که جایگاه اسناد مردمی و اجتماعی در تاریخ معاصر چندان مشخص نیست. انبوه اسناد باقی مانده در میان مردم یا خاندان‌های قدیمی به‌رغم تلاش برخی از مراکز برای جذب اسنادکمتر مورد توجه عمومی قرار گرفته‌ و بیشتر اسناد موجود در مراکز، دولتی یا وابسته به یک حوزه خاص موضوعی هستند. علاوه بر آن پژوهش روی اسناد مردمی در قبال اسناد سیاسی کمتر مورد توجه محققان و مراکز آرشیوی قرار دارد. از یک طرف با توجه به وابسته بودن اکثر مراکز اسنادی به دولت یا مراکز خاص انگیزه کمی برای انجام موضوعات غیرسیاسی وجود دارد و محققان مرتبط با این مراکز کمتر به سمت پژوهش روی این اسناد سوق داده می‌شوند.

از طرف دیگر انجام تحقیقات روی این اسناد به‌رغم ساده بودن ظاهری زمانبر بوده و گاهی به لحاظ محتوایی نیازمند مطالعات جانبی زیادی است که با توجه به کمی حمایت از آن، نبود تخصص و راحت‌طلبی برخی پژوهشگران کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.

با توجه به مطالب گفته شده به نظر می‌رسد که باید در زمینه جمع آوری،ساماندهی و پژوهش روی اسناد باقی‌مانده در میان مردم گام‌های اساسی برداشته شود. از طرفی تعداد کم مراکز آرشیوی در کشور و کمی آرشیوهای محلی قوی مانند مرکز اسناد آستان قدس رضوی کار جمع‌آوری و حفاظت از اسناد را با دشواری مواجه کرده است و بیشتر اسناد در میان خانواده‌ای باقی مانده که معمولا اطلاعات کمی درباره ارزش و اهمیت آن دارند و مراکز آرشیوی موجود باید با اطلاع‌رسانی قوی، زمینه جمع‌آوری یا حداقل حفاظت از اسناد را در میان مردم فراهم کنند و از طرف دیگر با حمایت از پژوهش‌های اسنادی که محتوای اجتماعی و نزدیک به زندگی مردم را دارند زمینه کاربردی شدن نقش آرشیوها و اسناد را در زندگی روزمره مردم فراهم و به جامعه در حفظ هویت تاریخی خود کمک کنند.

دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی / مدیراسناد و مطبوعات آستان قدس‌