سوداگران ژاپنی و تجارت تریاک در ایران

این دو ژاپنی به ترتیب «یه ناگا تویوکیجی» و «کوبوتا شیروئه» نام داشتند. آنها در گزارش سفر خود به ایران با دقتی کم‌نظیر وضع تجارت تریاک از زمان کشت خشخاش تا عمل‌آوری محصول و در نهایت حمل آن به بنادر جنوب جهت صادرات را مورد توجه قرار دادند و در ضمن این گزارش‌ها، به اشخاص و شرکت‌های مشهور در امر تجارت تریاک در ایران نیز اشاره کردند.

براساس گزارش این دو ژاپنی، شهرهای یزد، اصفهان و شیراز از جمله مراکز عمده‌ تولید تریاک در ایران بوده و بنادر بوشهر، عباس و محمره (خرمشهر) از جمله ترمینال‌های عمده‌ صادراتی این محصول محسوب می‌شده است.

در این بین محصول صادراتی شیراز از کیفیت بهتری نسبت به محصول یزد و اصفهان برخوردار بوده است. آنها گزارش می‌دهند که دولت ایران هیچ‌گونه دخالتی در امر کشت خشخاش ندارد و هر کسی می‌تواند آزادانه وارد این بازار پرسود شود. به‌طور تقریبی یک‌سوم محصول تولیدی در داخل مصرف و دوسوم بقیه آن به خارج از کشور صادر می‌شد. از جمله بازارهای مصرف‌کننده‌ تریاک ایران، می‌توان به هنگ‌کنگ، تایوان و مسقط اشاره کرد. براساس گزارش این دو تاجر، افراد مشهوری در ایران به امر تجارت تریاک اشتغال داشتند. از جمله در شهر شیراز می‌توان به کسانی مانند: حاج عبدالمحمد شیرازی، حاج محمدحسن نمازی و حاج لطفعلی شیرازی و در اصفهان به خاندان معروف امین‌التجار، شرکت محمدیه و شرکت مسعودیه اشاره کرد. همچنین شرکت‌های خارجی لینچ، زیگلر و شرکا، هوتس و همرتن، بازرگانی خلیج فارس و شرکت گری پل و شرکا در امر سوداگری تریاک در ایران فعال بودند.

کوبوتا شیروئه اشاره می‌کند که در بین تجار معروف تریاک در ایران دو نفر خیلی نامدار هستند. یکی حاج محمدحسن نمازی و دیگری حاج لطفعلی شیرازی. او حتی نفر اخیر را از همه مهم‌تر تلقی می‌کند، چرا که او می‌گوید حاج لطفعلی شیرازی نماینده انحصاری شرکت معظم دیوید ساسون در ایران است. خانواده‌ ساسون از تجار معروف یهودی ساکن بغداد بودند که در زمان فتحعلی شاه به بوشهر و شیراز مهاجرت کردند و با تاسیس یک شرکت تجاری، کسب و کار بزرگی به راه انداختند. آنها در سال 1833 مقر شرکت را از بوشهر به بمبئی در هند منتقل کردند، اما همچنان در ایران فعالیت تجاری می‌کردند. این خانواده پیوندهای عمیقی با خاندان سلطنتی بریتانیا داشتند. او در ادامه گزارش خود می‌گوید که حتی تجار اصفهانی مانند امین‌التجار برای آن‌که از بازگشت سرمایه خود اطمینان حاصل کنند، نیمی از محصول تریاک خود را به شرکت ساسون و نیمی دیگر را به حاج محمدحسن نمازی می‌فروختند و افزوده است که این کار را به آن دلیل انجام می‌دادند که گفته می‌شود ایرانیان سخت به یکدیگر بدگمان هستند.

گزارش‌هایی که این دو سیاح و تاجر ژاپنی از ایران و عثمانی تهیه کرده‌اند بسیار خواندنی و جذاب است. علاقه‌مندان به خواندن کامل این سفرنامه می‌توانند به کتاب سفرنامه یه ناگا تویوکیجی در ایران و آناطولی که از طرف انتشارات طهوری منتشر شده است، مراجعه کنند.

علی‌الله جانی / پژوهشگر تاریخ