خط آهن آمل - محمودآباد، نخستین تجربه تلخ بخش خصوصی در ایران

حاج محمدحسن اصفهانی فرزند آقا محمدحسین صراف را باید نخستین مؤسس راه آهن در ایران دانست. صراف دوره‌گردی که کارش فروش کرباس جزء بود، بعد از مهاجرت به تهران با کمپانی انگلیسی «قوزی» ارتباط برقرار کرد و بعد از مرگ نماینده آن کمپانی در ایران جانشین او شد. به همین علت به « حاجی قوزی» شهرت یافت. بعد از آن او به تجارت زریجات بدلی بافت فرانسه پرداخت، اما نقطه آغاز موفقیت‌های او را باید زمانی دانست که با آقا ابراهیم امین السلطان، وزیر دربار آشنا شد و از طریق او امتیازات ویژه‌ای کسب کرد که از آن جمله می‌توان به انحصار معدن فیروزه نیشابور و اداره امور ضرابخانه اشاره کرد.

بعد از مرگ امین السلطان، رابطه حاجی با پسر وزیر دربار که جانشین پدر شد ادامه یافت و او را به قدرتمندترین تاجر کشور تبدیل کرد. مردی که در تاریخ با عناوینی مانند «کمپانی» و «امین دارالضرب» شناخته می‌شود. او غیر از ارتباطات گسترده دولتی با سیدجمال الدین، معروف‌ترین روشنفکر جهان دیده زمانه خود نیز دوست بود و به همین علت افق دید گسترده‌تری نسبت به نیازهای آینده داشت. به همین دلیل تاسیس راه آهن را در دستور کار خود قرار داد؛ ارزان‌ترین وسیله‌ای که می‌توانست بیشترین حجم بار را از جایی به جای دیگر انتقال دهد و در این راه، کوتاه‌ترین مسیر را برای انجام کار انتخاب کرد، محمودآباد به آمل. شهری که می‌شد از آنجا در کوتاه‌ترین زمان، مال تجار روسیه را به پایتخت انتقال داد.

حاجی محمدحسن شوال 1304 قمری، همراه با برادرش حاج محمدرحیم و میرزا جعفر برادر حاج سیاح به پاریس رفت تا مقدمات راه آهن را تدارک ببیند و اواخر سلطنت ناصرالدین شاه، شروع به ساخت راه آهن آمل- محمودآباد کرد. اعتمادالسلطنه در یادداشت روز یکشنبه هجدهم ربیع الاول سال 1305 قمری در این باره می‌نویسد:

«حاجی محمدحسن امین دارالضرب که فرنگ رفته بود مراجعت نموده و به حضور شرفیاب شد. می‌گوید راه آهن تا شهر آمل از محمودآباد آورده است.»

مهدی بامداد در کتاب شرح حال رجال ایران می‌نویسد:

«خیال داشت که بعد از آمل به تهران بکشد. برخی از اشخاص نوشته‌اند مقداری نمانده بود که به واسطه دسایس میرزا عبداله خان یوشی انتظام الدوله سردار امجد و میرزا علی اصغرخان اتابک که صاحبان دو بندر معروف مازندران« بند جزء» و « مشهد سر» بودند آن راه از کار افتاد. به همین جهت یکی دو کرور تومان ضرر به حاجی محمدحسن خورد، اما به نظر نگارنده این سطور چنین نیست: زیرا سیاست خارجی و نفوذ روزافزون بیگانگان در ایران مانع اتمام کار شد و موضوع همین‌طور معوق و خنثی ماند تا این که به مرور ایام راه آهن و تاسیسات آن به کلی از بین رفت و موضوع ضدیت امین‌السلطان هم اشتباه است. امین السلطان همیشه با امین الضرب​ها( پدر و پسر) تا آخر عمر به واسطه منافعی که می‌برد میانه بسیار خوبی داشت و هیچ وقت با آنان مخالفتی ابراز نداشته است.»

حاج سیاح که برادرش یکی از همراهان حاج محمدحسن در سفر پاریس بود در دیداری که از ریل آهن آمل داشت از دخالت روس‌ها سخن می‌گوید و ابراز می‌دارد اگر اینها بگذارند این کار به سرانجام خواهد رسید.

امین دارالضرب برنامه‌های بسیاری برای گسترش کار داشت، امّا منفعت‌طلبی شاه و دخالت بیگانگان هرگز اجازه تحقق آنها را به او نداد و نخستین تجربه تجاری بخش خصوصی در این زمینه با شکست مواجه شد.

قدرت‌اله حسن‌زاده