نسق گیران دوره قجری

از عصر صفویه رجال مهمی به مقام نسقچی‌باشی دست پیدا کردند. یکی از این افراد شیخ احمدآقا نسقچی‌باشی شاه محمدصفوی بود که نقش مهمی در خلع شاه محمدصفوی و قدرت‌گیری شاه عباس بزرگ ایفا کرد. پس از به تخت نشستن شاه عباس، شیخ احمد آقا به‌عنوان نسقچی‌باشی مورد توجه بیشتر شاه قرار گرفت و در سرکوب خان احمدخان گیلانی هم مشارکت داشت. در عصر نادرشاه افشار نیز چند نسقچی‌باشی معروف وجود داشت که یکی محمدحسین خان قاجار یخاری باش بود. وی که دشمن عموزاده نامدارش فتحعلی خان (نیای شاهان قاجار) بود و متحد نادرشاه به‌شمار می‌رفت به فرمان رضاقلی میرزا پسر و نایب‌السلطنه نادرشاه، شاه طهماسب دوم و شاه عباس سوم را که هر دو مخلوع بودند، به قتل رسانید. دیگر نسقچی‌باشی مشهور عصر نادرشاه، عبدالحسین بیک نسقچی‌باشی است که مسئولیت برگزاری نشست تاریخی و بی نظیر مغان به عهده وی بود و او توانست بخوبی از عهده این ماموریت مهم تاریخی بربیاید. امامقلی بیک افشار نیز یکی دیگر از نسقچی‌باشی‌های مشهور عصر نادرشاه بود که به نظر می‌رسد در کشته شدن نادرشاه هم شریک بوده است. وی پس از کشته شدن نادرشاه نیز مقام خود را حفظ کرد و نسقچی‌باشی عادلشاه جانشین و قاتل نادرشاه گردید. از دیگر نسقچی‌باشی‌های معروف تاریخ ایران، فرج‌الله خان آدخلوی افشار نسقچی‌باشی عصرفتحعلی شاه قاجار است. فرج‌الله خان افشار از سرداران دلیر عصر فتحعلی شاه و عباس میرزا است که در جنگ‌های ایران و روس هم با روس‌ها نبرد کرد. فرج‌الله خان در پیروزی‌های عباس میرزا بر روس‌ها در نبرد اوچ کلیسا نقشی مهم داشت. عباس میرزا در نامه‌ای تاریخی به شیخعلی خان بیگلربیگی قبه و دربند درباره رزم فرج‌الله خان با سپاهیان متجاوز روس در نخجوان در 9 شوال 1223 می‌نویسد:

عالیجاه عمده الامراء و مقرب الخاقان فرج‌الله خان نسقچی باشی سرکار پادشاهی با فوجی سپاه رکابی وارد رکاب والا گردیده، جمعیت سربازان پیاده و غازیان سواره آذربایجانی را ضمیمه آنها ساخته، مانند تیغ اجل بر سر روسیه نخجوان تاخته، متوکلاً علی‌الله و به اقبال پادشاه جم جاه انجم سپاه روحی فداء سروتن بسیار از آن گروه خذلان شعار به دست آوردیم. روسیه مزبوره بالاضطرار خود را به قلعه‌ای خرابه که در آن حوالی بود کشیده، رحل اقامت در آنجا انداختند. نواب والا هم فوجی از غازیان سواره در دور دایره آنها گذاشته، به عزم تدارک کار ایروان معاودت به چورس فرمودیم.

فرج‌الله خان نسقچی باشی در جنگ با عثمانی‌ها هم حضوری فعال داشت و بارها عثمانی‌ها را در سلیمانیه و ایروان شکست داده و سپاهیان عثمانی را گوشمالی داد. در جنگ‌های عباس میرزا با عثمانی‌ها فرج‌الله خان یکی از مهم‌ترین سرداران بود. فرج‌الله خان همچنین در سال 1224ق برای جلوگیری از حمله احتمالی روسیه به خاک ایران به حدود اردبیل رفت و مصطفی خان تالش را در لنکران محصور کرد، ولی عاقبت دست از محاصره کشید. در سال 1227ق به امر فتحعلی شاه همراه محمدعلی میرزا دولتشاه و چند نفر از امرا مامور سرکوبی عبدالله پاشا، والی بغداد شد که با وساطت آیت‌الله شیخ جعفر نجفی مرجع تقلید کار آنان به مصالحه انجامید. از دیگر اقدامات او سرکوب فتنه محمدرحیم‌خان، حاکم خوارزم در سال 1231ق بود.

از جمله مشهورترین نسقچی‌باشی‌های عصر قاجار محمدرحیم‌خان علاءالدوله ملقب به امیرنظام قابل ذکر است. محمدرحیم‌خان سال 1278 لقب علاءالدوله گرفت. سپس برای تعزیت درگذشت سلطان عبدالمجیدخان و تهنیت جلوس سلطان عبدالعزیزخان، در بیستم جمادی‌الآخر همان سال به استانبول رفت. درآنجا مورد استقبال میرزا حسین‌خان مشیرالدوله (بعدا سپهسالار)، وزیر مختار ایران در استانبول و نوری‌بیگ، تشریفاتچی‌باشی دولت عثمانی و سپس مورد التفات سلطان عثمانی قرار گرفت. علاءالدوله پس از تقدیم نامه ناصرالدین شاه به سلطان و انجام مأموریت خود، در رمضان همان سال به تهران بازگشت.

علاءالدوله از سال 1270 قمری نسقچی‌باشی ناصرالدین شاه شد. وی سال 1280 به حکومت زنجان و ولایت خمسه رسید و در ذیحجه 1283، به صلاحدید میرزا یوسف مستوفی‌الممالک، به سمت بیگلربیگی تهران گماشته شد. در 1284، ریاست قورخانه را به عهده گرفت. وی در 1287 حاکم قزوین شد و در 1288 منصب فراش‌‌باشی‌گری و حکومت همدان را نیز به عهده گرفت. در همان سال (1288)، ناصرالدین شاه مجلس دارالشورای کبری را تشکیل داد و علاءالدوله به عضویت این مجلس درآمد. در سال بعد نیز، اداره کشیک‌خانه و منصب کشیکچی‌باشی‌گری را پذیرفت. در 1290، همراه ناصرالدین شاه به سفر اروپا رفت و در همین سفر، به‌طور موقت به‌عنوان ایشیک آقاسی‌باشی مشغول اداره امور ایشیک‌خانه گردید. پس از بازگشت از این سفر، اداره فراشخانه و باغ‌ها و عمارت‌های دولتی را برعهده گرفت.

محمدرحیم‌خان علاءالدوله پنج پسر و یک دختر داشت. عبداللّه‌خان ناظم‌السلطنه و محمدحسن‌خان حاجب‌الدوله از یک مادر و میرزا احمدخان علاءالدوله، حسینعلی‌خان معین‌الدوله، محمودخان احتشام‌السلطنه و محترم‌الملوک ماه رخسار خانم از زن دیگر علاءالدوله به نام سلطان خانم، دختر شاهزاده ملک ایرج میرزا (پسر فتحعلی شاه قاجار) بودند. علاوه بر این، علاءالدوله با دختر اسداللّه میرزا نایب‌الایاله و دختر مصطفی‌خان قاجار دولو امیرتومان نیز ازدواج کرد که از آنها فرزندی نداشت.

محمدرحیم‌خان علاءالدوله بناهایی نیز از خود باقی گذاشت. وی در 1288 عمارت سردر باب همایون را در عمارت خاصه سلطنتی بنا کرد. ناصرالدین شاه پس از تکمیل بنا از آن بازدید کرد و به دلیل تزئین اتاق‌ها و تالارهای آن با اشیای خوب و نفیس، علاءالدوله را مورد تمجید قرار داد. علاءالدوله در همین سال و همزمان با بنای سردر باب همایون، خیابان دولت را نیز احداث کرد که به دروازه دولت منتهی می‌شد. تکمیل عمارت مشهور به دربار اعظم، از دیگر کارهای محمدرحیم‌خان بود. این بنا اتاق‌های متعدد بزرگی داشت و غالب رؤسای دوایر دولتی با بخش‌های اداری خود، در قسمت‌های مختلف آن مستقر بودند. علاءالدوله، قناتی در تهران احداث کرد که از شمال‌شرقی شهر سرچشمه می‌گرفت، وی وقتی پیشکار مظفرالدین میرزا در تبریز بود، دستور داد سنگفرش همه کوچه‌ها و خیابان‌های شهر را تکمیل نمایند و پل آجی از پل‌های مشهور تلخه‌رود تبریز را تعمیر و بازسازی کنند.

معاون علاءالدوله که چندی هم جانشین وی شد و از سوی ناصرالدین شاه نسقچی‌باشی گردید، غلامعلی‌خان سربندی است. وی که از ایل مشهور سربندی با پیشینه سیستانی بود از خوانین مشهور سربند اراک و فرزند محمدحسن خان سربندی از سرداران عصر آغامحمدخان بود. غلامعلی‌خان به خاندان قاجار نزدیک بود و دخترش مرضیه خانم به ازدواج محمدعلی میرزا شعاع السلطان و امیر تومان فرزند بهمن میرزا درآمد. غلامعلی خان از سال 1276 قمری تا 1289 قمری نسقچی‌باشی ناصرالدین شاه بود.

در سال ۱۲۸۹ هجری قمری محمدحسن‌خان حاجب‌الدوله پسر محمدرحیم‌خان علاءالدوله به نسقچی‌باشی‌گری انتخاب شد. محمدحسن‌خان تا سال‌های مدید این شغل را به همراه مناصب دیگری همچون سرایدارخانه و نسقخانه مبارکه حفظ کرد و سپس شغل نسقچی باشی‌گری را به عهده پسرش محمدرحیم‌خان مشهور به خان بزرگ محول کرد.

خان بزرگ که او نیز از نسقچی‌باشی‌های مشهور تاریخ ایران است، این شغل را تا اوایل مشروطیت حفظ کرد و سال ۱۳۲۴ هجری قمری با درجه امیرتومانی در این سمت باقی بود.

محمدعلی بهمنی‌قاجار