روایت های ناتمام از خواننده «دایه دایه»

برخی ترانه‌ها در برخی برهه‌های تاریخی بسیار فرا‌تر از یک ترانه اوج می‌گیرند. برخی ترانه‌ها گاهی در میان مردم زمزمه می‌شوند و برای همیشه در حافظه تاریخی یک ملت باقی می‌مانند.
برخی ترانه‌ها تنها برای یک زمان و مکان مشخص نیستند. برخی ترانه‌ها تنها به یک زبان و یک فرهنگ تعلق ندارند. برخی ترانه‌ها از فرهنگ و زبانی مشخص فرا‌تر می‌روند.
برخی ترانه‌ها نامشان برای همه آشناست. برخی از ترانه‌ها هم در زمان صلح و هم در زمان جنگ شنیده می‌شوند. برخی از ترانه‌ها در روزهای انقلاب هم شنیده می‌شوند.
برخی از ترانه‌ها خواننده‌های خوش صدایی دارند. برخی از ترانه‌ها خواننده‌هایشان را جاودانه می‌کنند. برخی از ترانه‌ها را رضا سقایی خوانده است. برخی ترانه‌ها نامشان «دایه دایه» است. برخی ترانه‌ها نامشان «تفنگ» است. برخی ترانه‌ها نامشان «قدم خیر» است.
دیروز زادروز مردی بود به نام رضا سقایی که خواننده بسیاری از ترانه‌های به یاد ماندنی موسیقی مقامی ایران است. سقایی بیستم فروردین 1318 در محله پشت بازار خرم‌آباد‌ زاده شد.
نخستین تصنیف او با زبان لری آن «نگاه مست تو» نام داشت. ترانه «دایه دایه» معروف‌ترین اثر او بود. وی در اواخر جنگ ایران و عراق در شهر ازنا بر اثر اصابت ترکش یک بمب مجروح شد و تا پایان عمر به خاطر عوارض آن بیمار بود. از جمله کارهای معروف او «زندگی بی‌چشم تو درد و عذابه» است که ابتدا او این تصنیف را خواند که بعد‌ها عبدالوهاب شهیدی و زند وکیل هم این کار را خواندند.
سقایی بعد از 1344 بسیار معروف شد و به خواننده‌ای شناخته شده تبدیل شد و تا 1357 می‌خواند. اما بعد از انقلاب تقریبا خواندن را کنار گذاشت. سقایی در تمام عمرش ازدواج نکرد و مجرد زیست و در روزهایی که در بستر بیماری بود خواهرش از وی نگهداری می‌کرد.
در سال 1386، ترانه «موتورچی (دایه دایه)» با تنظیم مجتبی میرزاده و با صدای سقایی جزو آثار فاخر و ماندگار 100 سال اخیر موسیقی ایران به ثبت رسید.
رضا سقایی در تاریخ 27 تیر 1389 به دلیل نارسایی تنفسی در پی سکته مغزی در بیمارستان ساسان تهران درگذشت.
در این مطب قصد داریم نگاهی داشته باشیم به برخی از آثار او و تاثیر این آثار بر جامعه ایرانی از نگاه هوشنگ جاوید پژوهشگر موسیقی مقامی ایران و همچنین از نگاه حسین پرنیا آهنگساز و نوازنده موسیقی ایرانی با ویژگی‌های فنی صدای رضا سقایی آشنا می‌شویم.

«دایه دایه» در دوران خفقان پهلوی
هوشنگ جاوید پژوهشگر موسیقی مقامی ایران درباره مشهور‌ترین ترانه موسیقی مقامی ایران می‌گوید: ترانه «دایه دایه» پیش از انقلاب و با صدای رضا سقایی خوانده شد. مهم‌ترین وجه کار رضا سقایی در این اثر جرات رفتن به سراغ این ترانه بود. ترانه «دایه دایه» مخصوص جنگ‌های مردمان زاگرس نشین با رضا خان و انگلیسی‌ها و مختص نبردهای شیرعلی مردان بوده است.
وی ادامه می‌دهد: متن اصلی این ترانه چیز دیگری بوده که استاد حمید ایزدپناه متن قدیمی ترانه را تغییر می‌دهد. پیش از آن بند اصلی این ترانه به این شکل بوده که: «علی مردو علی مردو اِ خدا مُردم دِ زندو»، بعد‌ها و هم زمان با جنگ مردمان زاگرس نشین با انگلیسی‌ها به شکل «دایه دایه وقت جنگه» در می‌آید.
این پژوهشگر موسیقی اظهار می‌کند: خواندن قطعه‌هایی مانند «دایه دایه» و «تفنگ» شجاعت بسیاری می‌خواست. باید دقت کنیم که این ترانه‌ها در چه دوره‌ای و در چه اوضاعی خوانده شده‌اند.
وی ادامه می‌دهد: رضا سقایی این ترانه‌ها را در زمان استبداد پهلوی دوم خوانده است. در سال‌های 1354 تا 1357 که اوج اعتراض‌ها به حکومت پهلوی بود. در چنین اوضاعی است که رضا سقایی در ترانه «تفنگ» مبارزه کردن را می‌ستاید. همین که کسی جرات کرده در دوره خفقانِ پهلوی دوم این ترانه‌ها را بخواند قابل تقدیر است. من آن زمان نوجوان بودم و یادم هست که نوارفروشی‌ها جرات نداشتند که کاست این اجرا‌ها را به هر کسی بفروشند.

ترانه‌های سقایی در روزهای انقلاب

جاوید درباره تاثیر قطعه «دایه دایه» در روزهای ابتدایی انقلاب اسلامی می‌گوید: در روزهای مبارزه برای به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی، بسیاری از مردم در حالی به خیابان‌ها می‌آمدند که ضبط صوت در دست داشتند و ترانه‌های رضا سقایی را پخش می‌کردند. تا ماه‌ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم ترانه‌های رضا سقایی پخش می‌شد.
او با اشاره به حضور ترانه «دایه دایه» در روزهای هشت سال دفاع مقدس اظهار می‌کند: ترانه «دایه دایه» در جبهه‌های جنگ هم بسیار تاثیرگذار بود. متن ترانه با فضای دفاع مقدس همخوانی کامل داشت. هنگام اجرای عملیات‌ها این ترانه از بلندگو‌ها پخش می‌شد و موجب بالا رفتن روحیه رزمندگان ما می‌شد. در عین حال نیز روحیه عراقی‌ها را خراب می‌کرد. چون ترانه به زبان محلی بود، عراقی‌ها نمی‌دانستند که چه چیزی در حال خوانده شدن است و همین روحیه آن‌ها را به هم می‌ریخت.

«دایه دایه» نخستین بار در تالار رودکی
هوشنگ جاوید درباره نخستین باری که ترانه «دایه دایه» اجرا شده می‌گوید: پیش از انقلاب در سالن رودکی (تالار وحدت کنونی) برنامه‌های ویژه‌ای برای موسیقی استان‌های مختلف برگزار می‌شد. البته در این برنامه‌ها موسیقی منانطق مختلف به صورت علمی و با ارکستر ارائه می‌شد.

وی ادامه می‌دهد: در آن زمان رضا سقایی دوره‌هایی در زمینه آواز در موسیقی ایرانی را گذرانده بود و توانایی خواند با ارکس‌تر را داشت. به همین دلیل به مهکاری در این برنامه‌ها دعوت شد. سقایی در این برنامه‌ها بود که برای نخستین بار به سراغ ترانه‌های حماسی مردمان منطقه زاگرس رفت.
این پژوهشگر موسیقی درباره سوءاستفاده‌های گروه‌های سیاسی از آثار رضا سقایی اظهار می‌کند: پس از انقلاب اسلامی ایران برخی از گروهک‌های منحرف از ترانه‌هایی که سقایی خوانده بود سوء استفاده‌هایی کردند، تا اینکه یکی از هنرمندان لرستانی به نام میرزاوند، با هماهنگی و اجازه گرفتن از رضا سقایی، ترانه «دایه دایه» را خواند.
وی ادامه می‌دهد: وقتی این ترانه در جشنواره موسیقی فجر و جشنواره دفاع مقدس اجرا شد با استقبال فراوانی روبه رو شد. در آن زمان صدا و سیما اجراهای جشنواره موسیقی فجر را ضبط و بعدا پخش می‌کرد. با پخش اجرای ترانه «دایه دایه» از تلویزیون و رادیو اقبال عمومی به این ترانه چندین برابر شد.
جاوید با اشاره به استقبال مسئولان کشور از اجرای «دایه دایه» می‌گوید: وقتی میرزاوند این ترانه را خواند، با استقبال وزیر فرهنگ و ارشاد آن زمان و نمایندگان مجلس شورای اسلامی رو به رو شد. متاسفانه میرزاوند چندین سال است که سکته کرده و جالب اینکه هیچ کدام از مسئولان دولتی سراغی از این خواننده موسیقی لرستان نمی‌گیرند. خواننده‌ای که با اجرای دوباره «دایه دایه» در زمان دفاع مقدس توانست سهم بسیاری در بالا بردن روحیه رزمندگان ایران داشته باشد.

روزهای پایانی زندگی سقایی در سکوت

جاوید که سال‌های بسیاری از عمر خود را صرف پژوهشگر در موسیقی ایران کرده است، درباره روزهای پایانی عمر رضا سقایی می‌گوید: سقایی سال‌های بسیاری از زندگیش را با بیماری کبدی درگیر بود. متاسفانه در سال‌های پایانی عمرش که سقایی به رسیدگی و توجه نیاز داشت کسی به سراغش نرفت و کسی پیگیر درمانش نشد. خود سقایی هم هرگز صدای اعتراضش بلند نشد. سقایی تعهد بسیاری به نظام جمهوری اسلامی داشت و از این رو نمی‌خواست اعتراضی به مسئولان بکند.
جاوید درباره اصالتی که در آثار رضا سقایی وجود دارد، گفت: آثاری که رضا سقایی خوانده اصالت‌های ویژه‌ای در دل خود دارند. از طرفی لهجه لری در این آثار به درستی اجرا شده، اجرای موسیقی با سازهای موسیقی ایرانی بوده و تنظیم آثار هم براساس استانداردهای روز موسیقی آن زمان بوده است.
وی ادامه می‌دهد: آنچه در آثار اجراهای رضا سقایی به گوش می‌رسد روحینه‌ای حماسی با ماهیت فرهنگی و هنری است. هم اکنون بسیاری از هنرمندان موسیقی ما باید از این آثار بیاموزند و از آن‌ها الگوبرداری کنند. جالب اینکه این ترانه‌ها در زمان کنونی هم شایستگی پخش از رسانه‌های گروهی را دارند.
وی تصریح کرد: در روزهای سخت انقلاب اسلامی ایران هنرمندانی بودند که درست عمل کردند و با هنرشان به پیشرفت و ثبات انقلاب اسلامی کمک کردند اما متاسفانه اکنون این هنرمندان چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرند و نگاه ویژه‌ای روی آن‌ها وجود ندارد. جالب اینکه همین هنرمندان به علت معرفت بالا و تعهدی که نسبت به نظام جمهوری اسلامی دارند؛ غُر نمی‌زنند و اعتراضی نمی‌کنند.
جاوید اظهار کرد: امیدوارم امسال که از سوی رهبر معظم انقلاب به عنوان سال فرهنگ نامگذاری شده به هنرمندان رسیدگی بیشتری شود.
تسنیم