پیام​های پنهان نوشته در دوره سلطان صاحبقران

با رواج حکومت استبدادی ناصرالدین شاه این شب نامه ها هم شدید تر شد و نویسندگان شب نامه ها نوشته های خود را بسیار تند و تیز نشر می کردند و آن را «اعلان ملتی» می نامیدند. اما از سال 1310ه. ق (1272 خورشیدی) علیقلی تبریزی این گونه دستنویس های خود را شب نامه نامید و از آن موقع به بعد اطلاعیه ها، تهدیدها، هجویه ها، مقاله ها و خبرنامه های مخفی را که نویسنده و پخش​کننده​اش مشخص نبود شب نامه خواندند.
شب نامه نویسی به دسته یا جمع خاصی تعلق نداشت. مشروطه طلب و استبدادی، طلبه و بازاری و درباری و سپاهی، به صورت فردی یا گروهی شب نامه می نوشتند. حتی دختری که خواهر زاده ثقه الاسلام روحانی برجسته تبریزی بود، در این کار دست داشت.
شب نامه ها به صورت دستنویس یا به یکی از سه نوع چاپ ژلاتینی، سنگی و حروفی بود. چاپ ژلاتینی به دلیل راحتی و قابل دسترس بودن رواج بیشتری داشت. اکثر دستنویس ها و ژلاتینی ها را به خط نسخ می نوشتند تا نویسنده متن به آسانی قابل شناسایی نباشد.
ابتدا شب نامه ها را به در و دیوار می چسباندند که بیشتر بر در و دیوار گذرگاه های مهم یا بناهای مذهبی و دولتی بود. ریختن شب نامه ها ​ سر کوچه ها و بازار، بین مردم، مجامع و مدارس و کوچه ها و خانه های مردم نیز رایج بود. ولی در دوران سلطنت مظفرالدین شاه که آزادیخواهی موج تازه ای یافته بود انتشار شب نامه و چسباندن آنها ​ روی دیوار یا پخش آنها در میان جمعیت ها و مجالس عروسی یا عزاداری بسیار زیاد​ شد.
در دوران صدارت امین السلطان و وابستگی هر چه بیشتر او به دولت استعماری روسیه انتشار شب نامه ها بسیار زیاد شد. در سربرگ یکی از شب نامه ها این اشعار خطاب به امین السلطان آمده بود:
داس غیرت چو شود در کف ملت ظاهر
پاک از لوث وجود تو کند بستان را
کاسه لیسی تو از روس ندارد ثمری
کاین سیه کاسه در آخر بکشد مهمان را
نوشتارهای مربوط به دوره مشروطه، آکنده از ذکر اثرهای مثبت یا منفی شب نامه ها است. بدین ترتیب این وسیله ارتباطی کارا و کم هزینه در بیداری مردم و سستی و سقوط استبدادیان موثر افتاد. به طور کلی می توان شب نامه را یکی از بزرگ ترین عوامل روشن کردن افکار مردم به اصول و فلسفه نوین و بهترین محرک انقلاب دانست اما گاهی به صورت ابزار فریب افکار، دشمنی فردی و سودجویی و ناسزاگویی نیز در می آمد، خصوصا ​ زمان هایی که آزادی گفتن و نوشتن برقرار بود، شب نامه نویسی کاری ناپسند انگاشته می شد و کسانی همچون فریدون آدمیت و احمد کسروی محتوای بسیاری از آنها را مورد انتقاد قرار داده اند. در نخستین مجلس شورای ملی لحن پاره ای از شب نامه ها را نکوهیدند و حتی یکی از نمایندگان مجلس درباره شب نامه در روزنامه حبل المتین چاپ تهران نوشت: «حیران بودم که با وجود مشروطیت، چرا آفتابی نمی شود و خود را در ظلمت شب به مرارت می اندازد.»

انواع شب نامه
بسیاری از شب نامه ها، خود را اعلان معرفی می کردند که اگر محتوایشان آگاهانیدن از انجام کاری در گذشته یا آینده بوده، نامگذاری درستی است. بر هیچیک از شب نامه ها، عنوان اعلامیه اطلاق نشده، اما بسیاریشان این ویژگی را دارا هستند. برخی از اعلامیه ها به امضای گروه های سیاسی است.
نوع دیگری از شب نامه را باید نامه سرگشاده خواند. نمونه آن، لایحه انجمن مخفی است که در صدارت عین الدوله به او نوشته و به نارسایی ها و نابسامانی ها اشاره کرده اند. نوع دیگر از شب نامه، مقاله سیاسی یا اجتماعی و اغلب با مایه مذهبی است. گاهی، مقاله ای را به مرور چاپ می کردند.
نوع دیگر، خبرنامه یا بولتن خبری است که چندین خبر در بر دارد. روزنامه مخفی نوع دیگری از شب نامه است که تفاوتش با روزنامه های عادی، نامعلوم بودن نام ناشر و محل انتشار و همچنین، رایگان بودن آن است.

شهرزاد سامانی
منابع:
1 اعتماد السلطنه، میرزا حسن خان، 1367، روزنامه خاطرات میرزا حسن خان اعتماد السلطنه، تهران، انتشارات امیر کبیر
2 ثقه الاسلام تبریزی، علی بن موسی، 1355، مجموعه آثار قلمی، تهران، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
3 ملک زاده، مهدی، 1362، تاریخ انقلاب مشروطه، تهران.
4 شریف کاشانی، محمد مهدی، 1362، واقعات اتفاقیه در روزگار تاریخ مشروطه، تهران، نشر تاریخ ایران.
5 پروین، ناصرالدین، 1377، تاریخ روزنامه نگاری ایرانیان، ج2 (بحران آزادی)، تهران، نشر دانشگاهی.
6 ملک زاده، مهدی، 1362 تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران: انتشارات علمی
7 حکیمی، محمود، (1387)، با پیشگامان آزادی، اندیشه ها و کوشش های فرهنگی و سیاسی حاج میرزا حسن رشدیه ​ تبریزی، تهران، نشر قلم، چاپ دوم.