سقانفارها؛ جلوه ای از معماری کهن در مازندران

کارکرد اولیه بنا با عنوان نفار در کنار زمین های کشاورزی و مکانی برای دیده بانی محصولات کشاورزی بوده است اما به مرور زمان این بنا با حفظ ویژگی های بومی باستانی و آیینی خود، تغییر کاربری داد.

یافته های پژوهشی نشان می دهد که نقش آیینی – مذهبی سقانفارها در روزهای محرم، برای عزاداری سالار شهیدان (ع) و حضرت ابوالفضل (ع) پررنگتر شده است و بر دایره باورهای آن افزوده شده است.

بنا بر نظر پژوهشگران، معماری سقانفارها زیر مجموعه معماری مذهبی و بومی به حساب می آیاد.

ثبت ملی چهار سقانفار فریدونکنار

رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فریدونکنار گفت: سقانفار، سقانپار یا سقا تالا، آلونک ها یا اتاقک هایی هستند که در استان مازندران برای استفاده های گوناگونی ساخته می شوند.

غلامرضا چشمه نور افزود: سقانفارها که بیشتر در کنار حسینیه ها، مساجد یا محوطه گورستان‌ها ساخته می شدند، معمولا موقوفه حضرت ابوالفضل (ع) بوده که از آن برای شرکت در مراسم سوگواری استفاده می کردند.

وی اظهار کرد: همچنین گونه ای از این بنا که ساده و فاقد تزئینات است در کشتزارها ساخته می شود و محل نگهبانی از محصولات است و این نوع خاص به «ساق نفار» معروف بوده و نگهبان که «شوپه» یا «شب پا» نام دارد در بلندای آن نشسته و با ایجاد صدای بلند و کوبیدن بر تشت از محصولات نگهبانی می کرد و حیوانات را فراری می داد.

رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فریدونکنار افزود: از آنجا که سقانقارها از سازه های بسیار رایج در مازندران است در شهرستان فریدونکنار نیز نمونه های زیبایی از ساخت این سازه به چشم می خورد که از میان آن می توان به چند مورد اشاره کرد.

چشمه نور گفت: سقانفار روستای جزین، روستای نوایی محله، روستای «اسپی کلال» و روستای «شرمه کلا» در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و از نظر قدمت همگی مربوط به دوره قاجار هستند.

بررسی نقوش سقانفارها

کارشناس ارشد فرهنگ و زبان های باستانی افزود: سقانفارها پاره ای زیبا و حیرت انگیز از فرهنگی کهن را در خود جای داده اند و به احتمال زیاد از دیرباز و پیش از ورود آریاییان به این سرزمین تا بیش از پنج قرن پس از آن ادامه یافت.

فاطمه شمسی افزود: برخی نقوش موجودات ترکیبی و نقوش مار – اژدها در سقانفارها می تواند از گذشته های دور به یادگار مانده باشد، بویژه اینکه این نقوش با سنتی کهن و دیرین با مضامین باروری – برکت در پیوند است.

وی اظهار کرد: تکیه بر حضور پرنگ عنصر زن در نقش های ترکیبی، نیمه انسان، نیمه حیوان، نیمه گیاه در سقانفارها با ارائه مدارک و سندهای مربوط به نمونه های باستانی از تمدن پیش آریایی و همچنین باورهای فولکلو و مراسم آیینی در ایران و مازندران، این نوع نگاره ها را بقای مانده سنتی کهن می داند که با انگاره باستانی پری و باورهای مربوط به نظام زن سروری و مادر تباری در ارتباط است.

وی افزود: تصاویر نیمه ترکیبی از زن در قالب نمادها در ساقانفارها بازمانده ای از حضور آیینی و وجه باروری و برکت بخشی جنس مونث در باور کهن و ناخودآگاه انسان کشاورز است.

این محقق افزود: چگونه این تصاویر کهن سر از بنایی در آوردند که در ابتدا دارای کاربردی در امر کشاورزی و نگهبانی بوده و بعدها در کنار اماکن مقدسی نظیر تکیه ها در ارتباط مستقیم با آب با افزوده شدن کلمه سقا و دیگر نمادها و باورهای فرهنگی اسلامی – شیعی در آن جای گرفته است و بنایی مقدس را با باورهای خاص خود شکل داده است، پرسش دیگری است که مطرح می شود.

وی اظهار کرد: پاسخ را باید در سنتی کهن جستجو کرد که جایگاه خود را برای بقای خویش در فرهنگ کشاورزی در گذر از دوران پیش از زرتشت تا دوره اسلامی در پاسداشت مراسم عاشورا یافته است.

بقای باورهای کهن در مازندران

به گفته شمسی، در مازندران درختانی که کهنسال و با قدمت هستند به «آقادار» معروف هستند و بطور معمول امامزادگان در کنار «آقادارها» مدفون هستند و در برخی مناطق استان، نیازمندان بویژه دختران دم بخت پارچه ای را به عنوان دخیل بر آن می بندند که هرگاه گره خود بخود باز شود، نشان دهنده گشایش نیاز نیازمندان است و در باورهای عامیانه و افسانه های مازندران بسیار به این نکته اشاره شده است.

وی افزود: همچنین در مازندران شاهد بقای باور کهن ارتباط پری با آب هستیم و در کوهپایه های مازندران و گیلان نقطه هایی به نام آب پری وجود دارد که غالبا مکانهایی مصفا با آبشاران و یا چشمه ساران پرآبی است که در افسانه عوام، پریان برای آبتنی به آنجاها می روند و مردم محلی روایت می کنند که در غاری بر فراز آبشار یک پری نکو روی نشسته که زیرش آب از آبشار در حقیقت بارش گیسوان اوست.

فاطمه شمسی گفت: از آنجا که نفارها نیز بناهایی بوده اند که در ارتباط با آب و کشاورزی که بعدها تبدیل به اماکن مقدسی در کنار تکایا شدند با در نظر گرفتن این که تصاویر ترکیبی سقانفارها با ویژگی های کهن پری و کاربری بنا که در خدمت کشاورزی بوده، قابل تطابق است.

نقش مار - اژدها در سقانفارها

وی درباره نقش مار – اژدها در سقانفارها می گوید: پاره ای باورهای عامیانه درباره مار در برخی نقاط ایران از جمله مازندران وجود دارد و در زبان مازندرانی به مار، مُهر گفته می شود و نوعی از این مار که مازندرانی به آن بوم مهر می گوید و مطابق نامش دربام هایی به شکل شیروانی خانه ها زندگی می کند و دارای احترام فراوانی بین مردم محلی است.

وی افزود: بومیان معتقدند این مار، باعث برکت و روزی خانه بوده و به آن غذا داده و از کشتنش خودداری می کنند.

کارشناس ارشد فرهنگ و زبان های باستانی افزود: بررسی پیشینیه مضامین یاد شده در نقاشی سقانفارها نشان می دهد که این مضامنی حاوی میراثی کهن هستند که از هزاره ها بجا مانده است و اثبات این بن مایه های کهن تنها از راه بررسی دقیق سنت های زنده و مقایسه آن با متون و منابع کهن امکانپذیر است.

مازندران تاریخی باستانی و ناپژوهیده و فرهنگی بسیار غنی دارد و باید در درون این فرهنگ به درستی کاوش و پژوهش صورت گیرد و بررسی نقوش سقانفارها می تواند بخشی از گذشته غنی و مجهول را رمزگشایی کند.(مهر)