ایران و عثمانی به روایت منابع جغرافیایی

اکثر منابع جغرافیایی گذشته به عربی نگارش یافته‌ و از این رو برخی به فارسی و ترکی ترجمه شده‌اند. آنچه به ترکی ترجمه شده و بیشتر از بقیه شهرت دارد: نخست عجایب المخلوقات قزوینی است که چند بار به ترکی ترجمه شده است که معروف‌ترین ترجمه آن از یازیجی اوغلو احمد بیجان است. دیگر کتاب اصطخری که نخست شریف افندی به ترکی ترجمه کرد و در همان زمان عالی‌پاشا مورخ ترک ترجمه مختصر و دستکاری‌شده از متن فارسی را در کتاب خود کنه‌الاخبار آورد. دیگر کتاب علی قوشچی با عنوان رساله جغرافیای ریاضی و نجومی نخست توسط سیدعلی رئیس و 30 ‌سال بعد توسط ملاپرویز به ترکی ترجمه شد. همچنین کتاب خرید‌ه‌العجایب ابن‌وردی که دست‌کم 5 بار به ترکی ترجمه شده است و به همین‌گونه کتاب جغرافیا ابولفداء.

همزمان با ترجمه کتاب‌های جغرافیایی به ترکی آثاری هم به زبان ترکی یا عربی توسط ترکان نگارش یافت که مهم‌ترین آنها نخست جهان‌نما از حاجی خلیفه مشهور به کاتب چلبی است. گرچه اشتهار حاجی‌ خلیفه بیشتر به کتاب دیگر او یعنی کشف‌الظنون است که خود کتابشناسی یا فهرستی در آثار پدیدآمده در تمدن و فرهنگ جهان اسلام است و از این رو او را بیشتر به کتابشناسی شهرت داده، ولی همین امر از حاجی خلیفه یک جغرافیدان و علاقه‌مند به تاریخ نیز به دست داده است و افزون بر جهان‌نما حاجی خلیفه کتاب دیگری با عنوان تحفه‌الکبار در تاریخ بحریه دولت عثمانی دارد که در آن هم اطلاعات جغرافیایی فراوان یافت می‌شود.

کتاب‌های دیگری همچون مناظرالعوالم از محمد عاشق که در دمشق آن راتالیف کرده است (1598 م‌/‌ 1006 هـ)‌. محمد عاشق کتاب خود را با تکیه بر منابع جغرافیای پیش از خود تالیف کرده، بنابراین در آغاز ضمن گزارش کلی از زمین، از دریاها و جزایر و دریاچه‌ها و رودها و کوه‌ها و بالاخره از شهر‌ها که اهمیت ویژه‌ای به آن می‌دهد،‌ پرداخته است.

محمد عاشق در مناظر العوالم نخست به ترتیب 7 اقلیم بطلمیوس یا به تعبیر خود او اقلیم‌های واقعی و سپس مطابق تقسیم ابوالفداء به 28 اقلیم عرفی تقسیم می‌کند.

کتاب دیگر تلخیص البیان‌فی‌‌قوانین آل عثمان از حسین هزار فن مورخ است. کتاب در 13 فصل تنظیم شده و بعضی از فصول آن خاص به جغرافیاست مثلا فصل دوم از بنای قسطنطنیه، آثار اشراف بیزانس،‌ ابنیه دوران عثمانی، وصف قصر سلطانی و... سخن دارد و بعضی از فصول آن از مالیات و اداره ارضی و تحلیل صورت‌های مختلف آن گفت‌وگو می‌کند.

دسته‌ دوم از منابع، متون تاریخی هستند، این دسته از منابع گاه مشترک در قلمرو جهان اسلامی مشترک است و گاه در 2 یا 3 کشور امروزی و گاه مختص یک سلسله یا پادشاهی است،‌ با وجود این بیشتر این متون مطالب جغرافیای تاریخی مهم دارند که به توصیف شهری یا قلعه‌‌ای و بانی آن و استحکام شهرها یا دست به دست‌شدن میان دولت‌ها که گاه آباد می‌شوند و گاه تخریب و همه این اقدامات در تاریخ شهر‌ها اهمیت دارند.

از میان این دسته از منابع مشترک میان ایران و عثمانی نخست باید از کتاب هشت بهشت نام برد که تالیفی است به فارسی که در برگیرنده 8 سلطان نخستین عثمانی است،‌ دیگر تاریخ دیار بکریه و تاج‌التواریخ، کنه‌الاخبار یا تاریخ عالی‌پاشا در بخش مقدماتی کتاب ترجمه‌ای از کتاب‌های جغرافیایی صوره‌الارض یا مسالک ممالک ترجمه شده به فارسی کتاب اصطخری، همچنین از کتاب ابوالفداء که سپاهی‌زاده ترک از آن اقتباس کرده بود را آورده است و دیگر کتاب تاج‌التواریخ و همچنین تاریخ عثمان پاشا که اطلاعات مفیدی درباره جغرافیای تاریخی ایران دارد و بر این متون تاریخی کتاب سلق سعد مورخ عثمانی و احسن التواریخ روملو را باید اضافه کرد.

دسته دیگر از منابع سفرنامه‌ها است بویژه سفرنامه اروپاییان که از مبداء سفر آغاز (رفت و برگشت)‌ تا پایان سفر اطلاعات ذیقیمتی را در بردارند. متاسفانه در ایران این قبیل سفرنامه به فارسی ناقص ترجمه شده‌اند، چرا که مترجمین در ترجمه سفرنامه‌ها مرز امروزی ایران را ملاک قرار داده و فقط متن مربوط به وقایع و رخدادها و شرح سفر سیاحان از ورود به مرز تا خروج را ترجمه کرده‌اند. در حالی که اطلاعات ذیقیمتی در باب همسایگان و مقایسه با آداب و رسوم ایران را در بردارند.

از میان سفرنامه‌های تالیف‌شده توسط خود ترکان باید از سفرنامه اولیاء چلبی نام برد. مولف که به ابن‌بطوطه ترک نیز اشتهار دارد، گرچه مطالبی که اولیاء چلبی در سفرنامه از سرگذشت خود به دست می‌دهد بسیار پراکنده و ناهماهنگ است، ولی در عوض از اسلاف خود مطالب جالبی دارد. جدش در فتح قسطنطنیه شرکت داشت و پدرش درویش محمد قویولچی‌باشی (قویومچی‌=‌ جواهری)‌ دربار سلطان سلیمان قانونی بود و در چند لشکرکشی همراه سلطان بوده، کتاب اولیاء چلبی در 10 مجلد تالیف یافته است. سفرنامه اولیای چلبی با وجودی که برخی وی را متهم به خیالپردازی می‌کنند که افسانه را به وقایع خشک تاریخی ترجیح داده و تا حد زیادی در بیان مطالب خود راه اغراق پیموده، اما در مجموع یکی از بهترین آثاری است که در قلمرو عثمانی در باب جغرافیای تاریخی تالیف شده است. مطالب کتاب او به فراوانی مطالب جغرافیای نژادنگاری و لغوی از آثار کلاسیک عرب برتر است و به قول بارتولد: با وجود تمایل به خیالپردازی، به فراوانی مطلب و کثرت اطلاعات از بهترین جغرافی‌شناسان عرب سر است.

کتاب دیگر تدبیرات پسندیده است. مولف کتاب نعمان ابوسهل صالح‌زاده است، اصل وی از آناطولی شرقی است. مدت مدیدی را در دربار منکلی گرای از خانات کریمه به سر کرده، مدتی در کافا (فیودوسیا)‌ شغل قاضی عسگری داشته و پس از صلح بلگراد (1741 م / 1154 هـ)‌ نماینده کمیسیون تعیین سرحد شده، پس از آن از اعضای سفارت احمدپاشا کسریلی (قصریه‌لی)‌ به ایران نزد نادرشاه آمد. کتاب به 3 مقاله تقسیم می‌شود: مقاله اول از سفرهای او در کریمه و اقامت در دربار منکلی‌گرای سخن می‌راند.

مقاله دوم از فعالیت او در کمیسیون سرحدی اتریش و مقاله سوم از سفر ایران که تا همدان رفته گفت‌وگو می‌کند. اطلاعات ذیقیمت و ارزنده‌ای در کتاب تدبیرات پسندیده آمده که همه مربوط به سفرهای مولف و اطلاعاتی است که در آفاق سفر خود به دست آورده است.

کتاب دیگر بیان منازل از متراقچی نام است که در لشکرکشی به ایران شرکت داشته و اطلاعات جغرافیایی خوبی هم جمع‌آوری کرده است.

از سفرنامه‌ها که بگذریم، منابع معاهدات و عهدنامه است، آنچه توسط ترکان یا ایرانیان نگاشته شده جملگی ارزشمند است. از این‌گونه نخست باید از کتاب سفارتنامه مصطفی رحمی یاد کرد، رحمی از همراهان احمدپاشا قصریه‌لی بود که با او به اتفاق مولف تدبیرات پسندیده به ایران آمده بود. گرچه رحمی به این کتاب اشتهار ندارد و بیشتر به کتاب تاریخ تاتار یا تاریخ خانات کریمه اشتهار یافته است.

کتاب‌های دیگری هم از این گونه منابع باید نام برد، عهدنامه‌های جنگ احمدغلام است که نسخه خطی آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی است، مجموعه‌ای نیز به نام سرورنامه که براساس عهدنامه ذهاب است و نیز از 2 اثر برجسته نخست تحقیقات سرحدیه از جعفرخان مشیرالدوله در زمان محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار و دیگر سیاست‌نامه حدود باید یاد کرد.

دسته دیگر از منابع تحقیقات جدید است که توسط اروپاییان یا خود ترکان صورت پذیرفته همچون سرزمین‌های مرزی عثمانی که اخیرا در آمریکا چاپ و منتشر شده است.

اما به باور من یکی از مهم‌ترین کتاب‌های تحقیقی که در نوع خود جزو متون تاریخی هم محسوب می‌شود اثر سترگ و بسیار مهم هامرپورگشتال است، اثر پورگشتال را باید نخستین اثر تحقیقی در باب تاریخ امپراطوری عثمانی محسوب داشت. وی ازجمله مشهورترین خاورشناسان برجسته است. وی در 1774 م / 1188 هـ .ق در شهر گراتس اتریش به دنیا آمد، در فرهنگستان زبان‌های شرقی در وین زبان‌های فارسی، عربی و ترکی را آموخت و در 1797 م به استانبول رفت و در آنجا مترجم سفارت اتریش شد. در ایام اقامت استانبول میل وافری به جمع‌آوری نسخ خطی فارسی، عربی و ترکی داشت و برای تالیف نخستین اثرش با عنوان گنجینه زبان‌های شرقی ـ که فرهنگ لغت عربی، ترکی و فارسی بود ـ به ایران هم سفری کرد، آثار ارزنده‌ای را از فارسی به آلمانی ترجمه و چاپ کرده ازجمله خسرو و شیرین (1809 م)‌، دیوان حافظ (1812 و 1813 م)‌، گلشن راز شبستری (1838 م)‌ همچنین تذکره‌الشعراء دولتشاه سمرقندی و کتاب تاریخ وصاف که جلد اول آن در زمان حیات او چاپ شد و مجلدات دیگر را که تصور می‌شد هرگز ترجمه نکرده انتشار یافت و در اروپا به چاپ مجلدات دوم و سوم و چهارم آن اقدام کرده‌اند. مهم‌ترین اثر تالیفی پورگشتال تاریخ امپراطوری عثمانی است که 30 سال بر سر تالیف این اثر عمر گذاشت و برای تالیف از صدها نسخه ترکی و فارسی و عربی و هزاران سند از بایگانی و کتاب‌ها و اسناد اروپایی استفاده کرد.

دقت‌نظر مولف و توجه او به جزئیات و تفاصیل وقایع که از منابع اصلی و آرشیوها استخراج شده همراه با دید جامع تحلیلی او از سیر حوادث به این اثر جایگاهی ویژه بخشیده و با وجودی که بیش از 150 سال از عمر این اثر می‌گذرد از تالیفات مهم درباره تاریخ عثمانی است. این اثر هم به ترکی استانبولی و هم به فارسی ترجمه شده است. اثر پورگشتال فقط یک منبع تاریخی نیست، اطلاعات ارزنده‌ای درباره مردم‌شناسی، قوم‌شناسی، مسائل مذهبی، اختلافات فرقه‌ای، قیام‌ها، بویژه اطلاعات جغرافیای تاریخی اهمیت وافری دارد.

از جمله محاسن کتاب آن است که وقتی شهری به فتح عثمانی‌ها درآمد، به مبحث جغرافیای تاریخی می‌پردازد و دگرگونی‌های نام آن شهر را در ادوار مختلف تاریخ بیان می‌کند ـ به عبارت دیگر وجه تسمیه را به خوبی بازگو می‌کند ـ حتی آن شهر را با جغرافیای عهد باستان تطبیق می‌دهد که در ازمنه باستانی به چه نامی مشهور بوده است و حال در عثمانی چه نامیده می‌شود و به دنبال آن تغییرات اسمی، آب و هوا، محصولات، اقتصاد، بناها و امکنه، علما و مدفونان آن را بیان می‌کند.

در سده 18 میلادی پدیده جدیدی در قلمرو عثمانی ظهور کرد و آن هم ایجاد چاپخانه بود که از آغاز فعالیتش به نشر و ترویج تعدادی از مهم‌ترین آثار جغرافیایی، کهنه و نو پرداخت. آوردن چاپخانه به قلمرو عثمانی مرهون زحمات شخصی به نام ابراهیم متفرقه (1747ـ1674م)‌ است. گرچه بزرگ‌ترین کار چاپی متفرقه و چاپخانه‌اش، چاپ کتاب جهان‌‌نمای حاجی خلیفه بود، اما کار مهم دیگر او چاپ نقشه‌ها و اطلس جغرافیایی بود، او با چاپ چند نقشه در زمینه جغرافیا، چند نقشه متفرق هم چاپ کرد. رسام این نقشه‌ها احمد کریمه‌ای و مگرویج غلطوی بودند که زیر نظر متفرقه کار می‌کردند و او نخستین کسی بود که به ترسیم نقشه و چاپ آن در قلمرو عثمانی توجه کرد، گرچه ترسیم نقشه در نیروی دریایی عثمانی از سال‌ها پیش مرسوم بود.

ابراهیم متفرقه بیش از 40 نقشه چاپ کرد که همه ریشه اروپایی داشتند، فقط نام‌های جغرافیایی با الفبای عربی به ترکی بود. بویژه به خاطر ضبط اعلام جغرافیایی در نقشه‌های چاپ ابراهیم متفرقه برای تحقیقات جغرافیایی ما ایرانیان سودمند است.

آخرین دسته از منابع جغرافیای تاریخی مربوط به تاریخ‌های محلی است که از جمله آنها به شرف‌نامه بدیسی و زبده‌التواریخ میرزا مومن طباطبایی به عنوان آثار مشترک باید نگاه کرد، اما در خود قلمرو عثمانی آثار خوبی هم مستقلا نگارش یافته که نخستین آنها به تاریخ قسطنطنیه یا تاریخ ایاصوفیا اختصاص دارد و با توجه به کثر نسخ خطی آنها، غالبا از لحاظ فصل‌بندی با یکدیگر شباهت دارند که در تاریخ داستانی شهر و گزارش محلات آن پیش از فتح این شهر توسط عثمانی‌ها سخن می‌گویند.

استاد جمشید​کیانفر