کارکردهای اجتماعی ـ اقتصادی بازار

بازارها معمولا درمراکز اصلی شهر بنا می‌شود. مرکز و قلب تجاری شهر جایی است که ارزش زمین در آن بالا می‌رود و تراکم ساختمانی بدون هیچ ضابطه‌ای افزایش می‌یابد. بازار سنتی درعین حالی که محور اقتصادی ـ تاریخی شهرهای ایرانی محسوب می‌شود، نقش اجتماعی ـ فرهنگی برجسته‌ای نیز دارد و از این رو مطالعه بازار تاثیر چشمگیری در شناخت زندگی تاریخی شهرهای ما دارد. مهم‌ترین ویژگی بازار این است که مردم اطلاعات و اخبار گوناگون را به صورت شفاهی از بازار به دست می‌آورند و از مهم‌ترین ویژگی‌های که بر عرصه‌های شهری تاثیر بسزایی دارد سازمان و ساختار فضایی آن است. همچنین هنگامی که شخص یا افرادی که مورد توجه و علاقه مردم بودند به شهری وارد می‌شدند، ورود آنها غالبا از سمت دروازه بازار بود. در این مواقع مردم به استقبال می‌رفتند و در بازار تجمع می‌کردند و در برخی موارد بازارها را می‌آراستند و جشن برپا می‌کردند. در هنگام جشن‌های ملی و مذهبی نیز بازارها را چراغانی و برای برپایی جشن آماده می‌کردند. چنان که تا پیش از قرن پنجم هجری هر سال در ایام نوروز به مدت حدود یک ماه بازاری در کنار دروازه جور در اصفهان تشکیل می‌شد و در آن مراسم، آیین‌ها و جشن‌های نوروزی و برخی از انواع بازی‌ها و سرگرمی‌ها برپا می‌شد. در بسیاری از بازارهای گیلان و مازندران نیز در روزهای عید و برخی مناسبت‌های ملی و دینی، انواع بازی‌های سرگرم‌کننده و مسابقات ورزشی برپا می‌شد. همبستگی مسجد جامع و بازار و اهمیت این دو در ساختار بنیادی شهر اسلامی امری مشهود و عینی است؛ این‌که، تا روزگاری دراز زندگی و فعالیت اقتصادی ـ اجتماعی و تا حدودی مذهبی و سیاسی این شهرها در بازار ظهور و بروز داشته است، قطعی است. هنوز هم در ذهن بسیاری از مردم، بازار مرکز همه فعالیت‌های شهری است. در شهرهای اسلامی بازارها به مسجد جامع وابستگی کالبدی و کارکردی نزدیکی داشته‌اند. مسجد جامع به سبب تقدم وظایف مذهبی در جای مناسبی در هسته مرکزی و محور اصلی شهر ساخته می‌شد و بازار به عنوان مرکز معیشت مردمی و فعالیت‌های صنفی معمولا در جوار مسجد جامع قرار داشت.

بازار به عنوان محل نشر و گسترش و پردازش اطلاعات و اخبار نیز مطرح بوده، تا جایی که بازار مهم‌ترین کانال ارتباط شهری بود، که نه تنها مردم، کالاها و سرمایه‌ها در آن جریان می‌یافتند، بلکه اطلاعات، اخبار و آگهی‌ها نیز از طریق آن به اطلاع شهروندان می‌رسید زیرا اطلاع‌رسانی توسط افراد و به صورت شفاهی انجام می‌شد. بازارها همچنین اغلب در هنگام عزاداری و ایام سوگواری به مناسبت‌های مذهبی یا در موارد خاص مانند فوت علمای دینی تعطیل می‌شد و مراسم عزاداری غالبا در سراها و تیمچه‌ها تشکیل می‌شد. از دوره صفویه به بعد همواره گروهی از اصناف هر سال در دهه عاشورا، مجالس عزاداری و روضه‌خوانی در سراها و چهارسوهای بازار تشکیل می‌دادند. مجالس عزاداری سالار شهیدان کارکردهای گوناگونی همچون، کارکرد تعلیمی، کارکرد انسجام‏بخشی، شورآفرینی، سوگواری و... داشته و دارد. ابتدا کارکرد تعلیمی مجالس محرم و صفر چندان وسیع نبود یعنی شاعران و مدیحه‏گران معمولا به اطلاع‏رسانی در مورد حادثه کربلا و حداکثر حوادث کوفه و شام و مدینه اکتفا می‏کردند و تلاش در زنده‌کردن و زنده نگه‌داشتن اصل مراسم عزاداری محرم و صفر بود. در دوره قاجار نیز تهران به عنوان پایتخت بسرعت توسعه یافت و بازار اصلی شهر که از دوره صفویه شکل گرفته بود، گسترش پیدا کرد و مسجد جامع جدیدی در دوره فتحعلی شاه در مجموعه بازار بنا شد.

2 تحول مهم اقتصادی و یک تحول مهم شهری که در دوره قاجار رخ داد، در روند توسعه بازارها تاثیر بسزایی برجای گذاشت. نخست آن که مبادلات اقتصادی بین ایران و سایرکشورها بویژه روسیه و کشورهای اروپایی در دوره قاجار منجر به ورود برخی کالاهای خارجی به بازارهای ایران شد و از سوی دیگر تاسیس و راه‌اندازی تعدادی کارخانه مانند کارخانه باروت‌کوبی، اسلحه‌سازی و ماهوت‌بافی و صابون‌پزی و نخ‌ریسی نقش بازار را به عنوان یگانه محور اصلی اقتصاد کشور تا حدودی تضعیف کرد.

در دوره قاجار ساختمان خیابان مستقیم در نواحی جدید شهری و بافت قدیمی، بتدریج موجب رکود و ایستایی ساختار بیشتر بازار شد و راسته‌ها و فضاهای تجاری به صورت پراکنده یا متمرکز در کنار خیابان‌ها گسترش یافت و بازارها غالبا به فضاهایی قدیمی و تاریخی تبدیل شدند.

بازار در ساختار اجتماعی، جامعه ایرانی گذشته، به عنوان نمادی شهری و اجتماعی، نمایانگر همبستگی و یکپارچگی مردم به شمار می‌آمد. همچنین اصناف و پیشه‌وران مهم‌ترین تشکل اجتماعی، صنفی و سیاسی را در گذشته به وجود می‌آورند و در برخی دوره‌ها هنگام بحران‌های سیاسی و اجتماعی به صورت متشکل اقدام می‌کردند که یکی از اقدام‌های آنها تعطیل‌کردن بازار بود. در 2 قرن اخیر نیز در بسیاری از بحران‌های اجتماعی، بازاریان با بستن دکان‌های خود ، مخالفت شان را با برخی فعالیت‌ها و تصمیم‌گیری‌های حکومت اعلام می‌کردند که از جمله در جنبش تنباکو، انقلاب مشروطیت و نهضت ملی شدن صنعت نفت این اقدامات جلوه‌گر شد.

نقش و کارکرد اجتماعی بازارها به قدری بود که حتی اروپاییانی که برای مدت کوتاهی به ایران سفر می‌کردند، بخوبی متوجه آن می‌شدند. بازارها به عنوان بناهای اقتصادی غالبا توسط بازرگانان یا اعیان و رجال و حکام و مسوولان شهری ساخته می‌شدند. برای هر بازار یا عناصر مهم و اصلی آن مانند راسته‌های اصلی یک نام وجود داشت که بازار به آن نام خوانده می‌شد.

راسته‌های تخصصی بازارها گاهی اوقات به نام کالایی که در آنها عرضه می‌شد، نامیده می‌شدند، مثلا بازار مرغ و بازار اسب. اما در بیشتر موارد بازارها به نام پیشه اصناف آنها نامیده می‌شدند، مثلا بازار مسگرها. گاه بعضی از بازارها را به نام مکان یا فضای معماری مهمی که در کنار آنها وجود داشت، می‌نامیدند، مثلا بازار مسجد جامع، بازار بین‌الحرمین در تهران، بازار خندق و بازار دروازه. در مواردی یک راسته بازار یا یک کاروانسرا با توجه به موطن بازرگانان یا پیشه‌وران شاغل در آن نامگذاری می‌شد، مانند کاروانسرای خراسانیان در اصفهان و بازار کرمانیان در نیشابور در دوره غزنویان یا بازار تبریزی‌ها در یزد. این نامگذاری به این دلیل بود که گاه در گذشته پیشه‌وران شاغل در یک یا چند حرفه مرتبط با هم، براساس موطن خود در یک راسته یا کاروانسرا مستقر می‌شدند.

برای راسته‌ای از بازار یا کاروانسرایی که کالاهای گرانبها و ظریف در آن عرضه می‌شد، غالبا نام‌هایی خاص در نظر می‌گرفتند. برخی از شهرهای ایران برای این منظور از واژه قیصریه استفاده می‌کردند. اندازه برخی از خصوصیات کالبدی بازار نیز ممکن بود موجب نامگذاری آن شود، مانند بازارچه بلند در اصفهان و بازار بزرگ در تهران. زمان تشکیل بازارهای ادواری نیز در نامگذاری آنها غالبا اهمیت داشت و بیشتر آنها به این ترتیب خوانده می‌شدند. مانند جمعه بازار، شنبه بازار و دوشنبه بازار. مکان و فضای تشکیل بازار موقت در نامگذاری آنها موثر بود.

بازار در همه شهرهای ایران فقط جایگاه تولید و تجارت و داد و ستد نبوده است. از یک‌سو به علت پیوند مذهب و بازار با یکدیگر، پایگاه فرهنگی جامعه به شمار رفته است و از سوی دیگر به دلیل تقابل نهادهای یاد شده با حکومت به نوعی کانون سیاست و مبارزه مردمی تبدیل شده و در دوره معاصر به علت سلطه‌گری خارجیان در امر اقتصاد و حکومت به صورت پایگاه ملی جامعه در آمده است.

آرش یوسفیان

منابع:

محمود توسلی، شهر در سرزمین‌های دوره اسلامیزهرا اهری، مکتب اصفهان در شهرسازیآسیه جوادی، مجموعه مقالاتاسفندیار برومند، میدان فضای گمشده در شهرسازی امروز ایرانسیدمحسن حبیبی، از شار تا شهرمیدان نقش جهان اصفهان، مسابقه برکلی کالیفرنیا 2005 ، حسین سلطان‌زاده، بازارهای ایرانی، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.