اخلاق​گرایی رئیس مذهب شیعه

این نکته‌ای است که نه‌تنها مورد تائید شیعه، بلکه مورد تصدیق تمامی فرق اسلامی است. آنچه آشکار می نماید، امام صادق(ع) با دقتی شایان ستایش و به بهترین نحو اخلاق را چه در گفتار و چه در کردار رعایت می نمودند تا بتوانند الگویی عملی و کاربردی برای پیروان خویش باشند. بایسته یادکرد است، بسیاری از اسلام پژوهان اعم از مسلمان و غیرمسلمان که کندوکاو در تاریخ و فرهنگ اسلام را پیشه خویش کرده‌اند، نیز دراین باره بسیار نگاشته و شمار افزونی از فضایل اخلاقی امام صادق(ع) را برشمرده‌اند. نگارنده در این کوتاه جستار بنا بر آن دارد با توجه به فرا رسیدن سالروز ولادت ششمین امام بزرگوار شیعه(ع) به تشریح و تبیین رئوس مختلف گفتمان اخلاقی امام صادق(ع) بپردازد. هرچند بر خردورزان پوشیده نیست که این کوتاه جستار را مجالی برای معرفی همه جنبه‌های آن فراهم نیست و این مهم خود مثنوی هفتاد من کاغذی می‌طلبد.

حسن خلق و زندگی: به باور امام صادق(ع) خوش‌خلقی موجب لذت‌بخش شدن زندگی می‌شود و دوری گزیدن افراد و جوامع از حسن‌خلق موجب می‌شود زندگی ناگوار جلوه نماید. احادیث بسیاری از آن امام همام به یادگار مانده که موید این نکته است و از آن جمله می‌توان به حدیث زیر اشاره کرد: «هیچ زندگی‌ای گواراتر از نیک‌خویی نیست».

خوش‌خلقی و درست‌اندیشی: از منظر امام جعفر صادق(ع) با سه نشانه می‌توان درستی یا نادرستی اندیشه‌ای را دریافت: «خوش‌برخوردی، خوب گوش دادن و نیکو پاسخ گفتن». به دیگر سخن، ایشان میان خلق نیکو و اندیشه درست رابطه‌ای دوسویه منظور می‌داشتند. هر آن کس که نیک‌اندیش‌تر باشد، خوشخوی‌تر نیز خواهد بود.

نیک‌خویی، صفات پیامبران: جعفر بن محمد(ص) در حدیثی به برخی از ویژگی‌های پیامبران اشاره داشته و یکی از آنها را خوشخویی برشمرده‌اند: «همانا بردباری، نیکوکاری و خوشخویی از صفات پیامبران است». در حقیقت، از دیدگاه آن امام بزرگوار، هر آن کس که خوش‌خلق باشد و خود را به زیور سجایای اخلاقی بیاراید واجد یکی از صفات انبیای الهی شده است.

مکارم اخلاقی: امام صادق(ع) برخی از مشخصه‌ها و نشانه‌های مکارم اخلاق را نام برده‌اند. از منظر ایشان آن کس که می‌خواهد واجد مکارم اخلاقی باشد باید چنین منشی داشته باشد: «گذشت از کسی که به تو ستم نموده است، برقراری رابطه با فردی که با تو قطع رابطه کرده است، بخشش کردن به شخصی که تو را محروم ساخته است و سخن حق بیان داشتن حتی اگر بر ضرر تو باشد». امام ششم(ع) در حدیثی دیگر نیز به برخی از مصداق‌های مکارم اخلاق اشاره داشته‌اند و آنها عبارتند از: «یقین، قناعت، بردباری، سپاس، خویشتنداری، خوش‌برخوردی، سخاوتمندی، غیرت، شجاعت و جوانمردی».

خوش‌اخلاقی، ارزشی الهی: امام ششم(ع) چنان ارزشی برای اخلاق نیک قائل بوده ‌اند که هرکسی را شایسته رسیدن به آن ندانسته و آن را از جمله ویژگی‌های برگزیدگان خداوند پنداشته و اذعان داشته‌اند این موهبتی است که از سوی پروردگار به آنها عنایت شده است: «حسن خلق یافت نمی‌شود مگر در وجود برگزیدگان و دوستان».

اهمیت نیک خویی: اخلاق نیکو در کلام جعفرصادق(ع) واجد چنان جایگاه پرفراز و رفعتی است که به پیروان خود توصیه می کردند در گذر عمر هیچ‌گاه ادب و اخلاق را واننهید و برای به دست آوردن هر چه بهتر و بیشتر آن بکوشید. حدیث زیر که توسط آن امام همام بیان شده به روشنی نشانگر باور و دیدگاه ایشان است: «اگر از عمرت تنها به اندازه دو روز مهلت داده شده ای، یک روز آن را برای ادب خود اختصاص بده تا برای روز مرگ از آن یاری جویی».

حسن خلق، نشانه کرامت و بزرگواری: در دیدگاه امام صادق(ع) اخلاق نیک از نشانه های بزرگواری است و هر آن کس که نیکخویی پیشه کند، بزرگوار و مکرم است: «سه چیز نشانه بزرگواری است: خوش اخلاقی، فرو بردن خشم و فروپوشیدن خشم».

خوش خلقی، نشانه کمال دین: امام صادق(ع) از جمله نشانه های تکامل دینداری در انسان را خوش خلقی برشمرده‌اند: «خلق نیکو در دنیا موجب زیبایی و در آخرت گشایش است و مایه کمال در دین و نزدیکی به پروردگار است». به دیگر سخن، به اعتقاد ایشان هر آن کس که فاقد اخلاق نیکو باشد، هرگز به مرتبه کمال دین و تقرب الهی نخواهد رسید.

خوشخویی، نشانه کمال عقل: به باور امام ششم، نشانه‌هایی برای تکامل عقل و خرد در انسان وجود دارد. از جمله این نشانه‌ها نیکخویی است و هر آن کس که خوش خلق تر باشد، عاقل‌تر است: «عاقل‌ترین مردم خوش‌خلق‌ترین آنهاست».

نیکخویی، زداینده گناه: به فرموده امام جعفر صادق(ع)، از جمله فواید خوش خلقی، پاک شدن گناهان انسان است. هرچقدر مرتبه خوش اخلاقی بیشتر باشد، به همان نسبت گناهان افزون‌تری زدوده خواهد شد. احادیث فراوانی در این زمینه از امام صادق(ع) نقل شده که از آن میان می‌توان به این حدیث اشاره کرد: «خوی نیکو گناهان را ذوب می‌کند، چنان‌که خورشید یخ را آب می‌کند».

اخلاق، کلید و قفل خیر و شر: براساس فرموده های جعفر بن محمد(ص) اخلاق نیک به مانند کلیدی برای بازگشایی درهای خیر و بسان قفلی برای بربستن ابواب شر عمل می‌کند. بالعکس، بداخلاقی همچون کلیدی برای برگشودن دروازه‌های شر و قفلی برای بربستن درهای خیر ایفا می‌نماید: «آگاه باش که جوان خوش‌اخلاق، کلید خیر و قفل شر است و جوان بداخلاق، قفل خیر و کلید شر است.»

حسن‌خلق عاملی برای فزونی روزی: امام صادق(ع) خوش‌اخلاقی را عاملی برای ازدیاد روزی برشمرده‌اند: «خوی نیکو باعث فراوانی روزی می‌شود». در واقع، ایشان، واجد بودن اخلاق نیکو را سببی بر آن دانسته‌اند که درهای رحمت الهی بیش از پیش به سوی یک فرد گشوده شود.

امیر نعمتی لیمائی / جام‌جم