همیشه پای یک انگلیسی در میان بود

اولین بار در زمان ناصرالدین‌شاه بود که جامعه ایرانی به فکر احداث راه‌آهن افتاد. قرار بود خط‌‌آهن از محمودآباد یعنی ساحل جنوبی دریای مازندران تا آمل کشیده شود و امتداد آن به تهران برسد، اما پیمانکاران بلژیکی بر سر قول و قرار خود نبوده و این طرح به شکست انجامید و خطوط کشیده‌شده برچیده و از آن برای احداث تلگراف استفاده شد. اقدام بعدی، احداث خط تراموایی در سال 1261 شمسی بین تهران و حرم حضرت عبدالعظیم حسنی به طول 8700 متر بود. ناصرالدین‌شاه قصد داشت طی قراردادی امتیاز راه‌آهن را به روسیه واگذار کند. حاصل این توافق مسیر راه‌آهنی بود که بندرانزلی را به پیره بازار رشت می‌رساند و 12 کیلومتر از مسیر آن نیز تا زمان رضاشاه مورد استفاده قرار می‌گرفت. انگلیسی‌ها هم برای این که از عرصه بهره‌ای ببرند، سال 1918 یک مسیر 60 کیلومتری از بوشهر تا برازجان را ایجاد کردند که بهتر بتوانند در جنگ جهانی اهداف نظامی خود را پیش ببرند.

مسیر تبریز به جلفا به طول 149 کیلومتر و راه‌آهن میرجاوه به زاهدان، سال 1299 از دیگر خطوط ریلی ایران بود. در نهایت برای ایجاد یک خط‌‌آهن سراسری در سال 1305 لایحه‌ای را به مجلس دادند. این طرح که از همان ابتدا بحث‌های زیادی را میان مخالفان و موافقان در پی داشت بنا به پیشنهاد انگلیس ارائه شد. انگلیسی‌ها در پی آن بودند با احداث یک راه‌آهن سراسری شمال به جنوب امکان انتقال نیرو برای مقابله با خطر احتمالی روسیه را فراهم آورند. این پیشنهاد با مخالفت احمدشاه روبه‌رو شد. احمدشاه معتقد بود: «راه‌آهنی که به صلاح و صرفه ایران است، راه‌آهنی است که از دزدآب (زاهدان فعلی) شروع و مسیر آن به اصفهان و تهران باشد و از آنجا به اراک و کرمانشاه متصل شود؛ یعنی از شرق به غرب ایران، چنان که از زمان داریوش هم راه تجارت هندوستان در آسیا و سواحل مدیترانه همین راه بوده است و این راه برای ملت ایران نهایت صرفه را از لحاظ تجارت خواهد داشت؛ ولی راه‌آهن عراق به خزر فقط جنبه نظامی و سوق‌الجیشی دارد و من نمی‌توانم پول ملت را گرفته یا از کشورهای خارج وام گرفت و صرف راه‌آهنی که فقط جنبه نظامی دارد نمایم.»

بحث و بررسی در مورد احداث خط‌‌آهن ایران به مجلس عوام انگلیس هم کشیده شد. شواهد نشان می‌داد دولت بریتانیا هیچ گاه به خاطر منافع خود حاضر به چشمپوشی از پیشنهاد پرمنفعت خود برای احداث راه‌آهن سراسری شمال به جنوب نیست. لایحه تاسیس راه‌آهن که به مجلس ارسال شد، موافقان و مخالفان هر کدام در مورد معایب و مزایای این طرح سخن گفتند. براساس محتوای این لایحه، راه‌آهن سراسری باید از بندر خرمشهر به بندر گز کشیده می‌شد. یکی از مخالفان این موضوع، محمد مصدق بود که با مهدی قلی‌خان هدایت درباره بی‌فایده بودن طرح بنای بحث و گفت‌وگو گذاشته بود و حتی پیشنهاد کرد به جای احداث راه‌آهن، کارخانه قندسازی تاسیس شود. در مقابل، هدایت معتقد بود اثبات شیء نفی ما ادا نمی‌کند و هم می‌توان راه‌آهن احداث کرد و از منافع آن بهره برد و هم در جای خود برای ساخت کارخانه قندسازی تدارکی اندیشید. با وجود مخالفت‌های زیاد نمایندگان مجلس درباره فایده و ضرر احداث راه‌آهن یا انتخاب مسیر شرقی ـ غربی به جای ریل‌گذاری شمالی و جنوبی خط‌آهن، رضاشاه از موافقان نظر دولت انگلیس بود. از یکسو، روی کار آمدن خود را مدیون حمایت بریتانیا می‌دانست و از سویی دیگر با همسایه شمالی میانه خوبی نداشت.

در نهایت، بیست و سوم مهر 1306 بر حسب دعوتی که از طرف وزارت فواید عامه به عمل آمده بود، در بیرون دروازه گمرک با حضور وزرا، رجال، نمایندگان مجلس، سفرا و امرای ارتش، مدیران جراید و طبقات دیگر در محوطه حسین‌آباد در ساعت 8 صبح پس از آن که رضاخان بیاناتی ایراد کرد، نخست‌وزیر هم در پاسخ مطالبی بیان داشت و کلنگ نقره‌ای به دست رضاخان داد و او هم بر زمین زد که طبق نقشه محل ایستگاه مرکزی راه‌آهن ساخته شود. زیرساخت‌های شبکه راه‌آهن از بیست و سوم مهر آغاز شد و تکمیل آن 11 سال به طول انجامید.

راه‌آهن سراسری، بیست و هفتم مرداد 1317 به پایان رسید و دو خط شمال و جنوب در ایستگاه سمیه به یکدیگر متصل و سوم شهریور 1317 این خط با تشریفات خاصی رسما افتتاح و بهره‌برداری آن شروع شد. حدود سه سال از بهره‌برداری کامل این خط نگذشته بود (شهریور 1320) که نیروهای متفقین پس از اشغال ایران بر تمامی راه‌آهن ایران مسلط شدند و آن را کاملا در اختیار گرفتند. در پایان جنگ، قسمت جنوب کشور در سال 1324 و در قسمت شمال و آذربایجان در سال 1325 دوباره به ایران تحویل داده شد. این راه‌آهن بسیار فرسوده و مخروبه شده بود.

شهاب سلیمی / جام​جم