غرش بیل​های مکانیکی در بستر رودخانه​ها

هر چند برخی مسئولان استانی می‌گویند با افزایش نظارت و میزان جریمه متخلفان در یکی دو سال اخیر، برداشت‌های غیرمجاز شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها تا حد زیادی کاهش یافته و حتی به سمت برداشت از معادن کوهی سوق داده شده است، اما اخبار متناقض از سوی مسئولان در این زمینه از یک سو و گزارش‌های رسیده مردم، حاکی از آن است که برداشت‌های غیرمجاز همچنان ادامه دارد و حتی برداشت‌های مجاز نیز چندان مورد تائید کارشناسان نیست، چرا که در این زمینه زیاده‌روی‌هایی صورت می‌گیرد و این واحدها بیش از حد مجاز برداشت می‌کنند.

برداشت مجاز و غیرمجاز شن و ماسه از بستر رودخانه در استان‌های شمالی کشور بویژه مازندران به دلیل دارا بودن بیش از 178 رودخانه کوچک و بزرگ با طول 4000 کیلومتر بیش از دیگر استان‌ها مشاهده می‌شود و به محیط زیست این استان‌ها آسیب وارد کرده است.

موسی نامدار، معاون بهره‌برداری آب منطقه‌ای مازندران چندی پیش در گفت‌وگو با تسنیم، برداشت‌های غیرمجاز شن و ماسه در استان را نگران‌کننده دانسته و با تشریح اثرات منفی و مخرب اضافه برداشت از رودخانه‌ها از سوی بهره‌برداران شن و ماسه تاکید کرده بود که باید بر میزان برداشتی بهره‌برداران مجاز نیز نظارت جدی صورت بگیرد.

معاون بهره‌برداری آب منطقه‌ای مازندران البته طی روزهای اخیر و در گفت‌و‌گو با جام‌جم با چرخشی چند درجه‌ای نسبت به گفته‌های پیشین خود، از کاهش 60 درصدی میزان فعالیت برداشت‌کنندگان از بستر رودخانه‌های استان در سال‌های اخیر خبر داد و دلیل این کاهش برداشت غیرمجاز را نیز افزایش نظارت، انسجام بین‌دستگاهی، بیشتر شدن جریمه‌های متخلفان و گرایش به معادن کوهی به جای بستر رودخانه‌ها عنوان کرد.

آمار مشخصی در دست نیست

وی برداشت مجاز سالانه از رودخانه‌های مازندران را به‌طور متوسط 200 هزار مترمکعب عنوان و درباره شیوه‌های نظارتی این اداره خاطرنشان کرد: شرکت آب منطقه‌ای استان برای تقویت نظارت از حدود چهار سال پیش طرح مهندسی رودخانه و تعاون بخشی را فعال کرده است که در این طرح کارشناسان امور رودخانه‌ها در قالب گروه‌های گشت و بازرسی و در تمام شهرهای استان، هر روز از رودخانه‌ها بازدید می‌کنند به‌طوری‌که طی یک سال حدود ده هزار بازدید از این مناطق انجام می‌شود، با این حال برداشت‌های غیرمجاز کمابیش ادامه دارد، زیرا متخلفان شب‌ها یا روزهای تعطیل را برای برداشت انتخاب می‌کنند.

در همین حال،​نماینده مردم قائمشهر در مجلس شورای اسلامی معتقد است: برداشت غیرمجاز از بستر رودخانه‌های استان مازندران کاهش نیافته و دلیل آن نیز نبود متولی مشخص در این زمینه است.

سیدهادی حسینی در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید: یکی از راه‌های کاهش برداشت از بستر رودخانه‌های استان، سوق دادن فعالان این بخش به سوی برداشت از معادن کوهی به عنوان جایگزین مناسب است، زیرا هم کیفیت شن و ماسه آن بهتر است و هم آثار سوء زیست‌محیطی کمتری دارد.

به گفته وی، اکنون استفاده از منابع کوهی در استان مازندران رو به گسترش است، هرچند باید محل بهره‌برداری با دقت انتخاب شود تا در این بخش نیز با مشکل مواجه نشویم.سرپرست اداره کل محیط زیست استان مازندران با اشاره به وجود متولی‌های متعدد برای رودخانه‌ها، یادآور می‌شود: نبود یکپارچگی کافی بین این متولی‌ها و دستگاه‌های مرتبط برای حفظ منابع آبی، دلیل عمده باقی ماندن این مشکل است.

داریوش مقدس در گفت‌وگو با جام‌جم تاکید می‌کند که حتی برداشت علمی و به ظاهر مجاز؛ اما بیش از حد ظرفیت و آورد رودخانه نیز بر آنها تاثیر مخربی دارد، زیرا رودخانه‌ها فقط کانال آب نیستند، بلکه مامن و زیستگاه طیف وسیعی از جانوران و گیاهان بوده و برداشت غیرمجاز ممکن است روی سرعت حرکت آب تاثیر گذاشته یا باعث تغییر شکل بستر رودخانه‌ها شود که این امر علاوه بر تاثیرگذاری بر زندگی گونه‌های حشرات آبزی یا کفزی رودخانه‌ها که غذای ماهی‌ها هستند و مواد آلی رودخانه‌ها را نیز کم می‌کنند، بر تخم‌ریزی و باروری آبزیان و در نتیجه تولیدمثل و بقای آنها تاثیر می‌گذارد؛ چنان‌که اکنون ماهی‌های بومی مانند زرده‌پر و ماهی‌های تجاری مانند خاویار و ماهی سفید در معرض تهدید هستند.

البته خبر کاهش برداشت‌های غیرمجاز در حالی از سوی برخی مسئولان استان‌ها به گوش می‌رسد که به گفته کارشناسان کاهش آورد و تمام شدن شن و ماسه رودخانه‌ها یکی از دلایل اصلی کاهش برداشت است؛ ‌همچون برخی رودخانه‌های استان گیلان که وضعی مشابه استان مازندران دارند و بیشتر آنها دستخوش آسیب‌های فراوانی شده و حتی در برخی از رودخانه‌ها دیگر مصالحی موجود نیست و کف بستر رودخانه به خاک رس رسیده است.

وضع دیگر استان‌های کشور

دیگر استان‌های کشور نیز که از نعمت رودخانه و منابع آب سطحی برخوردار هستند، با مشکل برداشت‌های بی‌رویه شن و ماسه مواجه‌اند، به‌طوری که به گفته عثمان رحیمی، مدیرکل بازرسی استانداری کردستان، ‌برداشت غیرمجاز شن و ماسه از رودخانه‌ها و چشمه‌های استان موجب افت شدید آب آنها شده است.

از آذربایجان غربی نیز خبر می‌رسد که رودخانه زاب سردشت که در مرز ایران و عراق قرار گرفته است، به دلیل برداشت‌های بی‌رویه شن و ماسه، در معرض تخریب قرار دارد، به طوری که به مرگ و میر آبزیان این رودخانه، کاهش شدید تخم‌ریزی ماهیان و افزایش سیل‌های مخرب منجر شده است.

در همین زمینه رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان سردشت با بیان این‌که این رودخانه با دبی متوسط 26 متر مکعب در ثانیه از جاذبه‌های گردشگری استان بوده که از ظرفیت‌های زیست محیطی و کشاورزی بسیار بالایی برخوردار است، به مهر گفت: متاسفانه طی سال‌های اخیر برداشت بی‌رویه و غیرمجاز شن و ماسه به همراه وارد شدن پساب این واحدها به رودخانه، مشکلات زیست محیطی زیادی را موجب شده بود که با تلاش و پیگیری‌های لازم بحث آلاینده‌ها و ورود پساب‌ها کنترل شد، اما مشکل برداشت غیرمجاز و بی‌رویه شن و ماسه از این رودخانه
همچنان ادامه دارد.

کریم خضری تعداد واحدهای فعال شن و ماسه در حوزه آبریز حوزه استحفاظی سردشت را 14 واحد عنوان کرد. رودخانه بشار در کهگیلویه و بویراحمد نیز به گفته مسئولان محلی بر اثر برداشت بی‌رویه در معرض خطر نابودی است؛ به همین دلیل نماینده مردم بویراحمد و دنا در مجلس شورای اسلامی بهره‌برداری از کوه را راهکار رفع این مشکل می‌داند و تاکید می‌کند: اگرچه استفاده از شن و ماسه کوه نیازمند زمان و تجهیزات بیشتری است، اما کیفیت مصالح آن بهتر است و عواقب منفی زیست محیطی کمتری دارد، با این حال باید نسبت به جانمایی محل بهره‌برداری دقت کرد تا نمای طبیعت از بین نرود.

غلام‌محمد زارعی در گفت‌وگو با جام‌جم برای حل مشکل کمبود شن و ماسه در کهگیلویه و بویراحمد نیز توصیه می‌کند منطقی‌ترین راه‌حل این است مصالحی که اکنون در اختیار سنگ‌شکن‌ها قرار دارد به تولیدات شن و ماسه‌ای تبدیل شود و در اختیار مردم قرار بگیرد تا زمانی که برداشت بیشتری از معادن کوهی صورت گیرد.

مریم صمدپور / جام جم