میراث استعمار کهن برای دنیای جدید

هرچند سابقه بروز و ظهور دزدی دریایی را به یونان باستان نسبت می‌دهند، اما تصویری که ما به‌واسطه فیلم‌های سینمایی و کارتون‌های دوران کودکی از دزدان دریایی با یک چشم بسته و گونه‌هایی زخم خورده و موهایی بسته شده با پارچه‌هایی کوچک و پرنقش و نگار در ذهن داریم، به دورانی باز می‌گردد که جهان غرب سیاست‌های استعمارگرایی را پی گرفته و با هجوم به کشورهایی که منابع مادی غنی و دولت‌هایی ضعیف و بدوی داشتند، اموال آنان را سرقت کرده و از طریق راه دریایی به اروپا منتقل می‌کرده است. در این بین، برخی ملوانان که خود را «آزاد» نام نهاده بودند و به گفته برخی مورخان، گاه افسران نیروی دریایی کشورهای استعمارگر را شامل می‌شدند، با حمله به کشتی‌هایی که عمدتا اموال غارت شده از کشورهای ضعیف‌تر را منتقل می‌کردند، به اصطلاح نقش شاه‌دزد را بازی کرده از دزدان استعمارگر، دزدی می‌کردند.

با گذشت زمان و تقویت دولت‌های ملی، اندک اندک دریا نیز به‌سان خشکی از نظم و انضباط بیشتری برخوردار شد و دزدان دریایی دیگر توان مقابله با ناوگان دریایی کشورهای قدرتمند در جهان مدرن را نداشتند. با وجود برخی این کشورهای فقیرتر بویژه در مناطق استوایی با تکیه بر برخی ویژگی‌های بومی همچنان با برند دزد دریایی، برخی کشتی‌ها را هدف حمله قرار داده و سنت دزدی دریایی در قرن‌های گذشته را زنده نگه می‌دارند.

یکی از آخرین عرضه‌اندام‌های این دزدان دریایی مربوط به حمله به کشتی گازبر ایرانی بوتانون در آخرین روزهای مهر بود که به درگیری چند ساعته میان ارتش ایران و راهزنان در تنگه باب‌المندب انجامید. باب‌المندب تنگه آبی در قسمت جنوبی دریای سرخ به اقیانوس هند است که در کرانه خلیج‌عدن ـ همان نقطه استراتژیک و محبوب دزدان دریایی ـ قرار گرفته است. این حمله فقط یک هفته پس از حمله دیگری صورت گرفت که به درگیری دیگری میان ارتش ایران و دزدان دریایی در خلیج عدن منجر شد، منطقه‌ای که حضور دزدان دریایی در آن چنان دردسرساز است که نیروی دریایی ارتش در جریان رزمایش ولایت یکی از اهداف خود را مقابله با تهدیدات دزدان دریایی اعلام کرد.

اگرچه برخی دلیل فعالیت دزدان دریایی در خلیج عدن را فقر کشورهایی همچون سومالی و روی آوردن ماهیگیران در این مناطق به دزدی دریایی می‌دانند که در نبود دولت‌هایی قدرتمند فرصت شکستن قوانین بین‌المللی را پیدا می‌کنند، اما سوال اینجاست که براستی ماهیگیرانی فقیر که حتی قدرت امرار معاش در شرایط نامناسب اقتصادی حومه خلیج عدن را هم ندارند، چگونه می‌توانند چنان خود را تجهیز کنند که کشتی‌های عظیم تجاری را دچار مشکل کرده و با ارتش کشورهای دیگر به مقابله بپردازند؟ این دزدان که حتی سابقه سرقت یک نفتکش عربستانی که دو میلیون بشکه نفت به ارزش صد میلیون دلار را نیز در پرونده خود دارند، ابتدای سال90 تقریبا هر هفت روز یکبار یک کشتی تجاری ایران را هدف قرار دادند و این بحران باعث اعزام ناوگان حمایتی نیروی دریایی برای مقابله با دزدانی شد که بعید است تنها فقیرانی را شامل شود که تبدیل به راهزن شده‌اند!

پاسخ به این پرسش که دزدان دریایی بویژه در کرانه خلیج عدن براستی چه کسانی هستند، وقتی پیچیده‌تر می‌شود که بدانیم در نیمه مهر ماه، امیر حبیب‌الله سیاری، فرمانده نیروی دریایی ارتش اعلام کرد :«بتازگی برخی کشورها، تجهیزاتی مانند قایق‌های تندرو و تسلیحات رزمی به دزدان دریایی تحویل داده‌اند.» همین نکته کافی است تا حل معمای تداوم فعالیت‌های دزدان دریایی چندان مشکل به‌نظر نرسد و چرایی بی‌تاثیر ماندن چند قطعنامه شورای امنیت درباره ضرورت تأمین امنیت در این منطقه و اعلام نگرانی سازمان‌های بین‌المللی از ادامه ناامنی‌های دریایی و حمله به کشتی‌های حامل کمک‌های غذایی به کشورهای فقیر روشن شود.

اکنون به نظر می‌رسد یکی از راه‌های مهار بحران دزدی دریایی، افزایش هزینه این دزدان برای غارت کشتی‌های تجاری است. مقامات کنیا درآمد دزدان دریایی سومالی که حاصل باجگیری برای آزاد کردن گروگان‌هاست، فقط در ۱۲ ماه منتهی به نوامبر ۲۰۰۸، ۱۵۰ میلیون دلار تخمین زده‌اند و این یعنی آن که برای توقف عملیات دزدی دریایی باید هزینه‌ای بیش از این گردش مالی میلیون دلاری به دزدانی تحمیل شود که در بندر ایل، یعنی مقر اصلی خود برای گروگان‌هایشان رستوران و مراکز تفریحی ایجاد کرده‌اند تا به تجارت گروگان و باجگیری دریایی خود رونق دهند. همچنین ایجاد یک گارد ساحلی کارآمد که قادر به کنترل دزدان سومالیایی باشد نیز خواهد توانست اندکی از هراس ملوانان مستقر در کشتی‌های تجاری بکاهد، هرچند پیاده‌سازی چنین عملیات‌هایی نیازمند عزمی بین‌المللی برای پایان دادن به تداوم چالش‌های قرن پانزدهم در قرن بیست‌ویکم است که با فروش قایق‌های تندرو و تسلیحات رزمی از سوی برخی کشورها به دزدان دریایی در تعارض قرار دارد.

براساس گزارش مؤسسه آلمانی تحقیقات اقتصادی، دزدی دریایی در منطق خود یک بازار نوظهور است که تبدیل به صنعتی پررونق در کشور سومالی شده ‌است. بخصوص شرکت‌های بیمه از حملات دزدان دریایی سود برده‌اند به این دلیل که حق بیمه‌ها به طور فزاینده‌ای رشد کرده ‌است. بنابراین بدیهی است تا زمانی که کارتل‌های بزرگ اقتصادی از فرآیند دزدی دریایی سود می‌برند، اراده‌ای جدی برای مقابله با این پدیده کلاسیک، اما نوظهور در جهان جدید شکل نمی‌گیرد.

نکته مهم‌تر در رابطه با راه‌های مهار دزدی دریایی در خلیج عدن به انگیزه‌های گاه وطن‌پرستانه برخی از این دزدان بازمی‌گردد که دزدی از کشتی‌های خارجی را به‌نوعی بازپس‌گیری حق خود از کشورهایی قلمداد می‌کنند که منابع غنی دریایی سومالی را به‌ یغما برده‌اند. از منظر این دزدان شبه ناسیونالیست، دزدی دریایی معنایی جز دفاع از مرزهای دریایی کشور سومالی و جبران خسارت‌هایی که کشورهای استعماری به این کشور وارد ساخته‌اند، ندارد و بدیهی است تا زمانی که چنین انگیزه‌های میهن‌پرستانه‌ای در میان بخشی از دزدان دریایی وجود داشته باشد، نمی‌توان به پایان این چالش آبی خوشبین بود.

با این همه اکنون نیروی دریایی ارتش ایران با استفاده از 27 ناوگروه در شمال اقیانوس هند و باب‌المندب، 3000 کیلومتر دورتر از مرزهای ایران تأمین امنیت کشتی‌های تجاری ایرانی را در دستورکار خود قرار داده و مانع از دستبرد دزدان دریایی می‌شود. مقابله با این دزدان که تا نوروز سال گذشته 52 حمله به کشتی‌ها و نفتکش‌های ایرانی را سامان داده بودند، هرچند برای دولت ایران که دارای قدرت نظامی بالایی در منطقه است، چندان مشکل نیست، اما هزینه‌های زیادی را به کشورمان تحمیل می‌کند؛ هزینه‌هایی که عملا ریشه در سیاست‌های نادرست کشورهایی دارد که یک بار به دلیل سیاست‌های استعماری باعث گشایش باب دزدی دریایی شدند و یک بار هم با اتخاذ سیاست‌های مداخله‌گرایانه و تبعیض‌آمیز، چنان سطح نابرابری و فقر توسعه در برخی مناطق جهان را بالا برده‌اند که عملا یک چالش دریایی قدیمی را از دهه 90 میلادی احیا کرده و جهان مدرن را از ویروس دزدی دریایی در قرون گذشته بی‌نصیب نگذاشته‌اند.

اکنون فارغ از نقش برخی دست‌های پشت‌پرده که از تجارت گروگانگیری و غارت کشتی‌ها و نفتکش‌ها توسط دزدان دریایی سود می‌برند و مانع برخورد قاطع جهانی با پدیده شوم دزدی دریایی می‌شوند، باید این نکته را نیز مورد توجه قرار داد که مداخلات ناصواب سیاسی و نظامی کشورهای غربی در امور داخلی دیگر کشورها و به‌وجود آوردن موجی از نفرت نسبت به دیگران در مناطق مختلف، در یک نقطه از جهان به شیوع بحران تروریسم منتهی شده و در نقطه‌ای دیگر دزدی دریایی را رونق بخشیده است و به نظر می‌رسد تا زمانی که این سیاست‌های متکی بر نابرابری در سطح جهان تغییر نیابد و سهم ملت‌ها از مواهب طبیعی جهان به‌طور عادلانه‌ای مشخص نشود، همچنان باید در انتظار ظهور چالش‌هایی سنتی بود که جهان مدرن را به چالش می‌کشد؛ چالشی که دود ناشی از آتش برخاسته از آن البته به چشم همه کشورها حتی عاملان آن خواهد رفت.

مصطفی انتظاری هروی / جام‌جم