جای خالی نظارت بر مؤسسه‌های خیریه

مراکزی از این دست نقش پررنگی در رفع مشکلات جامعه دارند. درکشورمان نیز موسسه‌های خیریه مردم نهادی که برای رفع فقر و دغدغه‌های نیازمندان قدم برمی‌دارند فعالند، اما نکته اینجاست که نبود چارچوب مشخصی برای فعالیت موسسه‌های خیریه دولتی و مردمی سبب شده نقش مثبت مراکز خیریه واقعی کمرنگ شده و مردم برای همکاری با این مراکز دچار شک و تردید شوند، این درحالی است که این مشکل براحتی و با مشخص کردن چارچوب‌ها و شفاف‌سازی قابل حل است.

آنقدر اوضاع مراکز خیریه کشور نابسامان است که این روزها شهروندان آنها را با بازاریاب‌هایی که به صورت تلفنی یا حضوری سعی در فروش اجناس خود دارند مقایسه می‌کنند، برخی نیز بر این باورند که سیاستی که برخی از این مراکز در پیش گرفته‌اند بی‌شباهت به تکدیگری مدرن نیست، اما مشخص است دلیل اصلی این آشفته بازار نبود یک مدیریت و اراده‌ای واحد برای سروسامان دادن به مراکز خیریه است، زیرا به گفته مدیرکل امور اجتماعی و موسسات خیریه سازمان اوقاف و امور خیریه حدود 15 هزار موسسه خیریه در کشور فعال است که هیچ‌گونه نظارتی روی عملکرد مالی بیشتر آنها وجود ندارد.

صندوق‌های جور واجور در هر شکل و اندازه، قبض‌های گوناگونی که در ازای گرفتن کمک به خیران ارائه می‌شود، این روزها بازارکمک به نیازمندان آنقدر داغ شده که محال است،شخصی برای کمک به نیازمندان معطل بماند ولی نکته اینجاست که به همان اندازه که مراکز خیریه در کشورمان وجود دارد در گوشه و کنار کشور نیز نیازمند وجود دارد، افزون براین شفاف نبودن عملکرد برخی مراکز خیریه سبب شده عملکرد موسسه‌های خیریه‌ای که به وظایف خود درست عمل می‌کنند نیز به چشم نیاید؛ به همین دلیل برخی شهروندان ترجیح می‌دهند، صندوق‌های خانوادگی و فامیلی برای کمک به نیازمندان تشکیل دهند.

در نتیجه با وجود این‌که آمار خیران و مراکز خیریه در کشور بالاست، ولی نیازمندان آن طور که باید و شاید حمایت نمی‌شوند، زیرا نبود هماهنگی بین این نهاد‌ها سبب شده قدرت، منابع و امکانات آنها متمرکز نباشد و در نتیجه نیازها و اولویت‌ها بخوبی شناسایی و رفع نمی‌شود.

فرج‌الله عارفی، نایب‌رئیس کمیسیون اجتماعی درباره تعداد زیاد موسسه‌های خیریه در کشور به جام‌جم می‌گوید: آمار‌های متفاوتی تاکنون در این زمینه ارائه شده است، زیرا این مراکز از سوی نهادهای مختلفی مانند بهزیستی و وزارت کشور ثبت می‌شوند، چند سال پیش هم آمار‌ها از حدود 12 هزار مرکز خیریه در کشور حکایت داشت،اما باید به این تعداد، مراکز خیریه خانوادگی یا محله‌ای را نیز اضافه کرد.

از آنجا که مدیریت واحدی روی مراکز خیریه کشور وجود ندارد، مسئولان نیز نمی‌توانند آمار دقیقی در این خصوص ارائه کنند تا آنجا که حمید عسگری‌سوادجانی، مدیرکل امور اجتماعی و موسسات خیریه سازمان اوقاف و امور خیریه کشور تعداد این مراکز را 15 هزار موسسه دانسته و در گفت و گو با جام‌جم تاکید می‌کند: بر اساس تعریف‌های که وجود دارد سازمان اوقاف و امور خیریه باید متولی مراکز خیریه باشد، ولی قانونگذار گفته که آن دسته از موسسه‌های خیریه و بنیاد‌هایی که از سوی مراجع ذی صلاح مانند قضات دادگستری بنا به دلایلی واگذار می‌شود، زیر نظر اوقاف قرار می‌گیرند.

این در حالی است که موسسه‌های خیریه نیز در مقابل ادعا می‌کنند که ماهیت کار آنها با کار سازمان اوقاف و امور خیریه سنخیت ندارد، نایب رئیس کمیسیون اجتماعی در این باره تصریح می‌کند: مدتی بحث مدیریت اوقاف بر مراکز خیریه مطرح بود، اما سنخیتی ندارد چون مراکز خیریه مردم نهاد هستند و کارهای حمایتی مانند تولید اشتغال، مسکن، بهداشت و درمان انجام می‌دهند، به همین دلیل باید مجموعه‌ای که نهاد مردمی است این وظیفه را به عهده بگیرید.

به گفته او بیشتر موسسه‌های خیریه تمایل دارند با کمیته امداد همکاری کنند تا سازمان اوقاف و امور خیریه. سعید ستاری، معاون توسعه مشارکت‌های کمتیه امداد امام خمینی(ره) نیز در گفت‌وگو با جام‌جم بیان می‌کند: کمیسیون اجتماعی مجلس طرح ساماندهی را مطرح کرده است، بر اساس این طرح کمیته امداد فقط می‌تواند ناظر عملکرد مراکز خیریه باشد و نمی‌تواند مجوز صادر کند.

او با اشاره به این که این طرح فعلا در یکی از کمیته‌های فرعی مجلس در حال بررسی است. می‌گوید: در برخی کشورها به ازای هر صد نفر یک تشکل مردمی و خیریه وجود دارد به همین دلیل تعداد بالای این موسسه‌ها در کشور ما می‌تواند نشانه مثبتی باشد.

عسگری‌سوادجانی نیز در مقابل، موسسه‌های خیریه را به نظارت ‌گریزی متهم کرده و عنوان می‌کند: می‌گویند ماهیت کار ما به اوقاف نمی‌خورد، اما فعالیت سازمان اوقاف با توجه به مساجد و مراکز مذهبی نهاد مردمی است، چون نحوه اداره مساجد و اماکن مذهبی به صورت مردمی است.

او ادامه می‌دهد: فعالیت مساجد و مراکز مذهبی در قالب هیات‌های امنا انجام می‌شود این کار در موسسه‌های خیریه به صورت هیات موسسان است که در نهایت هیات‌مدیره را انتخاب می‌ کند به همین دلیل تفاوتی در نوع مدیریت وجود ندارد. بنابراین باید گفت نظارت‌گریزی یکی از چالش‌های بزرگ در بحث مراکز خیریه است.

محمدحسن خیرخواه، مدیرکل دفتر مشارکت‌های مردمی و موسسات غیردولتی سازمان بهزیستی یکی از مخالفان مدیریت یکپارچه برای موسسه‌های خیریه است، او با تاکید براین‌که سازمان بهزیستی تنها سازمانی است که قانونا می‌تواند برای مراکز خیریه مجوز صادر کند به جام‌جم می‌گوید: بجز بهزیستی بقیه سازمان‌ها مانند نیروی انتظامی و وزارت کشور بر اساس مصوبه هیات وزیران می‌توانند مجوز صادر کنند.

او می‌افزاید: در این حوزه نمی‌توان مدیریت یکپارچه‌ای را انتظار داشت، زیرا سازمان‌های مختلفی که برای این مراکز مجوز صادر می‌کنند با اهداف مشخصی این کار را انجام می‌دهند برای نمونه سازمان جوانان با توجه به نیاز خود به این مراکز مجوز داده و خودش می‌تواند عملکرد آنها را بسنجد.

به گفته خیرخواه، بهزیستی بیش از 2000 مجوز برای مراکز خیریه صادر کرده و روی فعالیت آنها نظارت می‌کند.

دلایل نبود مدیریت یکپارچه

نماینده مردم جیرفت دلیل نبود مدیریت واحد در این حوزه را ضعف قوه مجریه دانسته و عنوان می‌کند: برای رفع این مشکل دولت باید لایحه‌ای را تنظیم کرده و به مجلس بیاورد.

عسگری سواد جانی درباره تنظیم لایحه یادآوری می‌کند: مدتی قبل سازمان اوقاف با کمیسیون اقتصادی دولت لایحه‌ای را در این خصوص آماده کردند تا به این شکل یک ناظر عالی با دبیری سازمان اوقاف و امور خیریه مشخص شود، ولی متاسفانه این لایحه مسکوت مانده، زیرا اراده‌ای برای عملی کردن آن نیست.

افزون براین نمایندگان مجلس نیز می‌توانند با ارائه طرحی این مشکل را حل کنند، عارفی دراین باره توضیح می‌دهد: متاسفانه در چند دوره گذشته مجلس این مساله مطرح نشده است، زیرا طرح‌های زیادی در کمیسیون اجتماعی مطرح است، ولی سعی می‌کنیم این موضوع را پیگیری کنیم.

 198 موسسه خیریه تحت نظارت اوقاف

مدیرکل امور اجتماعی و موسسات خیریه سازمان اوقاف و امور خیریه با اشاره به برنامه این سازمان برای شناسایی و ساماندهی مراکز خیریه کشور می‌افزاید: بر اساس این برنامه تا کنون 29 استان برای ما اطلاعات مراکز خیریه خود را ارسال کرده‌اند ما در مجموع 3579 موسسه را از سوی استانداری، فرمانداری، بهزیستی، کمیته امداد و مراکز دیگر شناسایی کرده‌ایم، البته باید بگویم سازمان اوقاف فقط روی 198 عدد از این مراکز نظارت دقیق دارد. در این بین بیشترین آمار مراکز خیریه نیز به تهران با 258 مرکز، آذربایجان‌شرقی با 237 و اصفهان با 176 مرکز خیریه مربوط می‌شود.

بنابراین خیلی دور از ذهن نیست که این شائبه به وجود بیاید که موسسه‌های خیریه عملکرد شفافی ندارند، زیرا هیچ سازمانی فعالیت آنها را رصد نکرده و در نتیجه تراز مالی آنها مشخص نیست. این درحالی است که این نابسامانی سبب موازی کاری نیز خواهد شد، برای نمونه نیازمندان غیرواقعی می‌توانند از چند مرکز خیریه خدمات دریافت کرده و حق دیگر نیازمندان را ضایع کنند.

راهکارهای مطرح

یکی از راهکارها این است که سازمان واحدی مراکز خیریه را مدیریت کند تا بتوان عملکرد آنها را با نیازهای روز جامعه تطبیق داد.

برای نمونه تا مدتی قبل موسسه‌های مالی و اعتباری یکی از چالش‌های نظام بود، اما بانک مرکزی آنها را ساماندهی کرد به همین دلیل می‌توان امیدوار بود که اگر این سیاست درباره مراکز خیریه نیز عملی شود، عملکرد آنها بهتر شده و مردم نیز به همکاری با این سازمان‌ها بیشتر تشویق می‌شوند زیرا وجود مدیریت یکپارچه، دخالت در کار آنها نیست بلکه هماهنگی کار آنها را بیشتر می‌کند.

خیریه‌هایی که گدایی می‌کنند، معتبر نیستند

فعالیت زیاد مراکز خیریه در کشور سبب شده برخی افراد شیاد و فرصت طلب هم از حسن‌نیت شهروندان سوءاستفاده کرده و به بهانه‌های مختلف دست به کلاهبرداری از آنها بزنند. مرور اخبار حوادث این ماجرا را ثابت می‌کند،زیرا تا کنون کلاهبردار‌های زیادی دستگیر شده‌اند که با معرفی خود به‌عنوان مامور یا وکیل موسسه‌های خیریه سر قربانیان خود کلاه گذاشته‌اند.

به همین دلیل بهتر است در مواجهه با این افراد سنجیده‌تر عمل کرد.برای مثال این روز‌ها افراد زیادی با معرفی خود به‌عنوان مامور موسسه خیریه اقدام به توزیع صندوق‌های خانگی کرده و یا با ارائه رسید‌هایی کمک‌های نقدی جمع‌آوری می‌کنند.

این افراد گاهی برای جمع‌آوری کمک، بیشتر از متکدیان اصرار می‌کنند، اما باید توجه داشت که خیریه‌هایی که درست عمل می‌کنند هیچ گاه برای جمع‌آوری کمک برای شهروندان مزاحت ایجاد نمی‌کنند، علاوه بر این شاید برخی از این موسسه‌ها مجوز گرفته و ثبت شده نیز باشند،اما این درستی کار آنها را تضمین نمی‌کند، بنابراین بهتر است اگر شخصی قصد کمک دارد، سراغ نیازمندانی که در بین خویشاوندانش زندگی می‌کند، برود یا حداقل به مراکز خیریه‌ای کمک کند که شناخته شده هستند. افزون بر این برای کمک به نیازمندان واقعی لازم است همان‌طور که شگرد‌های جدید متکدیان حرفه‌ای را یاد گرفته‌ایم، نسبت به شگرد‌های موسسه‌های خیریه قلابی نیز حساس باشیم.

مهدی آیینی - گروه جامعه