در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
بیشتر مردم برای رسیدن به لحظاتی که قلب‌شان خالی از هرگونه آلایشی، آماده عرضه به محبوب است، حضور در زیارتگاه‌های منتسب به اهل بیت(ع) و فرزندانشان را برمی‌گزینند.
همان زیارتگاه‌هایی که فقط به مشاهد (شهادتگاه) شریف امامان و امامزادگان ختم نمی‌شود و حتی جای پای ایشان را که قدمگاه لقب دارد نیز شامل می‌شود. قدمگاه‌های منسوب به پیغمبر(ص)، ائمه معصومین(ع) و اولیای خدا در بسیاری از نقاط ایران زمین وجود دارد، به نحوی که تاکنون بیش از 215 مورد آنها شناسایی شده و به ثبت رسیده است. دامنه انتساب این مکان‌ها به بزرگان دین نیز بسیار گسترده است و از خاتم اولیا(ص) تا خاتم اوصیا(عج) را در برمی‌گیرد، اما در این میان بیشترین قدمگاه‌های ایران منسوب به ثامن الحجج(ع) است که با توجه به قطعی بودن سفر ایشان به ایران بسیار طبیعی است. البته از حدود 31 قدمگاه شناخته‌شده‌ای که در سطح کشور به سلطان توس منتسب است تاکنون فقط 16 قدمگاه مورد تائید کارشناسان قرار گرفته است، زیرا بقیه یا جعلی بودن تاریخ آنها به اثبات رسیده یا این که در مسیر جاده ولایت قرار ندارد. ناگفته نماند تاریخچه تعدادی از این قدمگاه‌ها به اواخر عصر عباسیان، یعنی قرن هفتم هجری قمری بازمی‌گردد، اما اغلب آنان از پیشینه‌ای به قدمت عصر صفوی برخوردارند. با این مقدمه و تاکید بر این که مستندات قانونی گواه آن است که به احتمال قریب به یقین امام رضا(ع) پس از ورود به ایران از مرز شلمچه مسیر خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد، فارس، یزد، خراسان جنوبی و خراسان رضوی را تا رسیدن به مرو و سپس بازگشت به توس طی کرده، در ذیل به معرفی قدمگاه‌های تائیدشده در این مسیر می‌پردازیم.
شلمچه
براساس همه اسناد موجود، سرزمین کنونی شلمچه نقطه‌ای بوده که کاروان امام رضا(ع) هنگام حرکت از مدینه به سوی مرو از آن به داخل خاک ایران پای گذارده است. همین مساله باعث شده بود این نقطه مرزی از قدیم نزد مردم خوزستان بویژه عرب زبان‌ها از اعتبار خاصی برخوردار باشد به نحوی که بنا به اعتقاد عموم، این شهر نخستین منزلگاه و همزمان قدمگاه حضرت در ایران زمین محسوب شده و می‌شود.
آبادان
قدمگاه امام رضا(ع) در شمال شهرستان آبادان که پشت بیمارستان آرین این شهر ـ که اکنون آیت‌اللّه طالقانی نام دارد و در مسیر روستای فیاضیه واقع شده ـ دومین نمونه تائیدشده از این آثار است.بنای مذکور در گذشته ساده و از گل و حصیر بود که مردم برای دعا و نیایش آنجا میرفتند. این بنا تا سال1353خورشیدی محل راز و نیاز مردم آبادان و شهرهای اطراف بود، اما در این سال به وسیله رژیم گذشته به بهانه خاکبرداری برای احداث کوی ملت و ساختمان‌سازی در شهرک مجاور به طور کامل منهدم شد و از بین رفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شروع جنگ تحمیلی مانع از بازسازی آن شد، اما سال 1379 به اهتمام ریاست وقت اداره اوقاف شهرستان آبادان این قدمگاه بازسازی و از نو بر پا شد. بر اساس گفته‌های ساکنان محلی تا پیش از تخریب این بنا در رژیم گذشته رد پای حضرت بر دیوار آن نقش بسته بود و اکنون نیز جایی که بر پایه گفته کهنسالان پیش از این رد پای حضرت در آن نصب‌شده از حرمت ویژه‌ای نزد مردم عرب زبان محل برخوردار است و به آن دخیل می‌بندند.
اهواز
سومین قدمگاه ثامن الحجج(ع) در ایران مسجد علی‌بن موسی الرضا(ع) اهواز است که بر اساس اسناد و مدارک موجود، قدیمیترین نقطه ایجاد شده به نام امام هشتم در ایران محسوب می‌شود. به گواه تاریخ‌نویسان، این مسجد که روبه‌روی سد شادروان قرار داشته را خود آن حضرت هنگام حرکت در راه مدینه به خراسان بنا کرده است. اعتقاد مردم اهواز آن است که مسجد علی بن موسی الرضا(ع)، قدمگاه امام رضا(ع) است. این امر را ابودلف، جغرافیدان معروف مسلمان که حدود 140 سال پس از شهادت امام رضا(ع)، یعنی سال 341 قمری به سفر در ایران مبادرت کرده و سفرنامه‌ای در این باره از خود به یادگار گذارده، مورد تاکید قرار می‌دهد. بر اساس مدارک موجود، محل دقیق کنونی این مسجد و قدمگاه همان محل مقبره فعلی شاگرد بزرگ ائمه معصوم علی بن‌مهزیار است. تا سال گذشته در قسمت غربی مقبره علی بن‌مهزیار پیوسته به آن، سالنی وجود داشت که احتمالا همان مسجد امام رضا(ع) بود، زیرا وی وصیت کرده بود پس از مرگ، او را در مسجد علی بن موسی الرضا(ع) و در جوار قدمگاه آن حضرت دفن کنند. گفتنی است متاسفانه اواسط سال گذشته هیات امنای این بقعه به بهانه بازسازی و گسترش مقبره، همه ساختمان‌های مرتبط با آن را خراب کردند.
رامهرمز
دیگر قدمگاه منتسب به حضرت رضا(ع) که تاکنون اغلب اهل تحقیق بر صحت آن انگشت گذاشته‌اند نیز در خوزستان قرار دارد. این قدمگاه در مسیر رامهرمز به رامشیر قرار گرفته و اهالی محلی آن را با عنوان « علی مخلط» می‌شناسند.براساس مدارک موجود، کاروان امام رضا(ع) هنگام عبور از شهرستان رامهرمز در وسط باغی واقع در محله گچ‌کوب‌های آن شهر مدتی را اقامت کردند. اکنون این باغ در منطقه‌ای خارج از شهر کنونی حدود کیلومتر 15 جاده رامشیر قرار گرفته است. البته برای زیارت این قدمگاه فقط حرکت در جاده رامهرمز به رامشیر کافی نیست، زیرا اکنون بقعه در دل یک منطقه حفاظت‌شده محیط زیست واقع‌شده و باید حدود ده کیلومتر نیز در جاده‌های خاکی پیشروی کرد تا به آن رسید.
ارجان بهبهان
قدمگاه قطعی بعدی نیز در محدوده خوزستان قرار دارد. این بنا یکی از معدود بناهای بازمانده از شهر ارجان باستانی است که در محله بکان این شهر واقع در هشت کیلومتری شمال بهبهان فعلی قرار گرفته است. بنابر اعتقادات مردم محلی و البته گواهی اهل تاریخ، زمانی که امام رضا(ع) از مدینه به سمت توس حرکت میکردند، شب را در مسجد جامع بکان که آن زمان در مرکز ارجان واقع بود بیتوته کردند و به این‌گونه این مکان قدمگاه آن حضرت شد. بر اساس مدارک موجود، بنای کنونی قدمگاه بکان ریشه در عهد دیلمیان دارد و در طول تاریخ هر زمان که به تخریب کشیده شده، تعمیراتی نه‌چندان اساسی در آن صورت گرفته است. هر چند خادم مستقر در مجاورت این قدمگاه در نگهداری آن تلاش وافری دارد و طی سال‌های اخیر توسط برخی خیران محلی از جمله ولی‌الله شجاع پوریان، نماینده اسبق این شهر در مجلس شورای اسلامی تغییراتی در این مجموعه صورت گرفته اما بنا به مرمت و بازسازی نیاز دارد. به روایت همین خادم پیش از این شعر معروف «گر میسر نشود بوسه زنم پایش را/ هر کجا پای نهد بوسه زنم جایش را» در سر در این بنا نقش بسته بوده است.
دیل گچساران
از خوزستان که خارج شویم، نخستین قدمگاه تائیدشده در مسیر جاده ولایت در روستایی با نام دیل قرار دارد. این روستا از توابع بخش مرکزی شهرستان گچساران استان کهگیلویه و بویراحمد بوده و در 25 کیلومتری شمال غربی دوگنبدان و 184 کیلومتری یاسوج واقع شده است. آب و هوای آن در فصل بهار مطبوع و دلپذیر بوده و در تابستان گرم و خشک و در زمستان بارانی و معتدل است. مدارک تاریخی موجود عبور کاروان جاده ولایت از این مکان و درنتیجه صحت قدمگاه موجود در آن را بسیار بالا تلقی می‌کنند.
سده
قدمگاه بعدی قطعی ثامن الحجج(ع) در سده فارس قرار دارد. پیش از اسلام، اصلی‌ترین راه ارتباطی تخت‌جمشید و خلیج فارس از این مکان که تا مرکز شهرستان اقلید 75 کیلومتر فاصله دارد، می‌گذشته است. قدمگاه سده، از جمله قدمگاه‌های منسوب به امام رضا(ع) است. بنابر اعتقاد مردم شهر سده، این قدمگاه در مسیر حرکت آن حضرت بود و آن حضرت مدتی آنجا سکنا گزیدند. امروزه این قدمگاه با نام مسجد امیرالمومنین(ع) شناسایی می‌شود و البته پشت آن چشمه‌ای وجود دارد که محلی‌ها معتقدند توسط آن حضرت برای وضو گرفتن ایجاد شده است.
بیرون ابرکوه
مسجد بیرون ابرکوه که پس از سرو چند هزار ساله این شهر، کهن‌ترین یادگار ساکنان کهن آن شناخته می‌شود، قدمگاه بعدی امام علی بن موسی‌الرضا(ع) است. ابرکوه یا ابرقوه امروزه جزو استان یزد است، اما در عصر امام رضا(ع) جزو فارس بود. مسجد بیرون در حومه این شهر قرار دارد و از قدیم اعتقاد بر این بود این مسجد منزلگاه و قدمگاه ثامن الحجج(ع) است. در این قدمگاه کتیبه‌ای از کاشی معرق در سه رشته خط به عرض تقریبی 65 سانتی‌متر و طول 5 متر بر پیشانی سر در ورودی به رنگ‌های آبی و سفید نصب شده است. با توجه به قرار گرفتن این قدمگاه در راه باستانی موسوم به راه شاهی و وجود آثار باستانی در منطقه و قدمت بنای مسجد بیرون که به سال‌های نخستین ورود اسلام به ایران بازمی‌گردد، صحت این قدمگاه مورد تائید تمام کارشناسان است.
ده شیر
یکی دیگر از قدمگاه‌های امام رضا(ع) در ده‌شیر یا قریه‌شیر روستای باستانی واقع شده که در مسیر ابرکوه به تفت قرار دارد. فاصله ده شیر تا ابرکوه حدود 65 کیلومتر و تا تفت 67 کیلومتر است.اسناد تاریخی وجود این قدمگاه را حداقل از قرن پنجم قمری به این سو تائید می‌کنند. همچنین قرار گرفتن آن در تنها مسیر ممکن تاریخی دسترسی به تفت و وجود آثار‌ی‌قدیمی چون یک رباط و مسجد در آن بر صحت این قدمگاه مهر تائید می‌زند.
توران پشت
روستای باستانی توران پشت که در سر راه تفت به یزد قرار دارد، میزبان یکی دیگر از قدمگاه‌های قطعی ثامن الحجج(ع) است. بنا به اعتقاد مردم این مسجد کوچک اما بسیار معنوی روستا منزلگاه و قدمگاه امام رضا(ع) است. توران پشت به دلیل دیگری هم نزد دوستداران عالم آل‌محمد(ص) جایگاه ویژه‌ای دارد و آن معدن سنگ آن است که سنگ قبر سبزرنگ سابق مقبره معصوم دهم از آن تهیه شده بود. قرار گرفتن روستای توران پشت در مسیر جاده ولایت و قدمت بناهای موجود در آن بویژه مسجد، قلعه تاریخی و گنبد جنید بغدادی همگی دال بر صحت عبور آن حضرت از این روستا در طول سفر کاروان ولایت است.
فراشا
روستای فُراشا یا اسلامیه که در هشت کیلومتری شهرستان تفت از راه ابر کوه قرار دارد، دیگر میزبان قدمگاه‌های منتسب به امام هشتم(ع) است.بر اساس اسناد ساختمان قدمگاه حضرت در این روستا سال 512 قمری به امر گرشاسپ بن‌علی از امرای کاکویه دیلمی ساخته شده است. سنگ قدمگاه فراشا، نفیس و معروف است. اصل بنای مسجد مشهد علی بن‌موسی الرضا(ع) در فراشا، چهار ضلعی است و هر ضلع آن از داخل، هشت متر است.در ارتفاع قریب به سه متر، بنا به هشت ضلعی بدل شده و بر سر آن گنبد آجری قرار گرفته است. بنا دارای سنگ تاریخی و کتیبه و تزئینات داخلی و یادگارهایی است.
فُرطِ یزد
مسجد فرط شهرستان یزد، پنجمین قدمگاه امام خوبی‌ها در این استان است. بر طبق کتیبه موجود در این مسجد که سال 516 قمری نوشته شد، این مکان تا پیش از ساخت مسجد به مقام امام رضا(ع) معروف بوده است. سنگ سفید گرانقیمت و بسیار معروف قدمگاه مسجد فرط سالیان گذشته از یزد به مشهد رضوی منتقل و امروزه در موزه مرکزی آستان قدس به بازدید عموم گذاشته شده است.
مشهدک خرانق
آخرین قدمگاه مورد تائید ثامن الحجج(ع) در استان یزد در مجاورت قلعه باستانی خرانق در60 کیلومتری شمال شرقی یزد و در محدوده شهرستان اردکان قرار دارد. این بنا که با نام مشهدک معروف است، بقعه‌ای کوچک و گلی است که طاقی گنبدی دارد. مردم محل، مشهدک را مکان عبادت و نماز امام رضا(ع) می‌دانند. در این بقعه سنگ خاکستری‌رنگی به اندازه 29 × 27 سانتی‌متری بر دیوار سمت قبله نصب‌شده که به خط نسخ عبارتی به تاریخ 595 قمری بر آن حک شده است.
امامزاده محروق نیشابور
حد فاصل خرانق یزد تا نیشابور خراسان بجز قدمگاه، محل شکی در ساغند یزد، تاکنون مکان دیگری که از آن بتوان به طور قطع به عنوان قدمگاه ثامن الحجج(ع) در جریان سفر خود به ایران نام برد، شناخته نشده است، اما در محدوده این شهرستان دو مکان با وجود قدمگاه‌هایی ثبت شده بر دیوار وجود دارد. نخستین اینها بنای امامزاده محروق است. به روایت اسناد و کتب تاریخی موجود این بنا که مدفن محمد بن‌محمد بن‌حسین بن‌زید بن امام سجاد(ع) شناخته می‌شود، از جمله قدمگاه‌های امام رضا(ع) در نیشابور است. بر دیوار این مقبره که در محله قدیم تلاجرد این شهر واقع شده سنگی نصب شده که اثر دو جای پای بر آن دیده می‌شود و مردم معتقدند قدمگاه امام رضا(ع) است.
قدمگاهِ نیشابور
اسپریس یا اسپرس که امروزه به شهر تبدیل شده و به نام شهر قدمگاه شناخته می‌شود، دیگر مکانی است که به طور قطع امام رضا(ع) هنگام سفر به توس و مرو در آن توقف داشته است. این مکان که در 24 کیلومتری شرق نیشابور واقع شده، مجموعه‌ای مشتمل از یک بقعه، باغ، کاروانسرا، حمام و یک آب انبار است. در این بقعه که در زمان شاه سلیمان صفوی تکمیل‌شده سنگی سیاه وجود دارد که آثار پای انسانی بر آن نقش بسته است. بر اساس روایات موجود، این رد پا متعلق به عالم آل محمد(ص) است. در کنار این بنا چشمه‌ای وجود دارد که بنابر روایات محلی توسط ثامن الحجج(ع) ایجاد شده است.
ده سرخ مشهد
آخرین قدمگاه رسمی امام رضا(ع) در مسیر سفر به توس در روستایی واقع در بخش احمدآباد مشهد قرار دارد.این روستا که اکنون ده سرخ نام دارد در منابع قدیم با نام قریه الحمراء شناخته می‌شود که ناشی از سرخ بودن خاک زمین‌های اطراف آن است. بنابر روایات پس از این که امام از نیشابور خارج شد، در راه توس به این ده رسید و با دستان خود زمین را کند. چشمه آبی جوشید و ایشان و همراهان از آن آب وضو‌گرفته و نماز خواندند. این چشمه در قرن ششم به نام چشمه رضا مشهور بود و اکنون نیز به همین نام در روستای ده سرخ قرار دارد. در کنار چشمه ده سرخ، قطعه زمینی مشهور به تختگاه امام واقع است که از نظر اهالی متبرک بوده و قدمگاه آن حضرت تلقی می‌شود.
رضا سلیمان نوری / پژوهشگر و ایرانشناس
نظرات کاربران
تازه ها
پیشنهاد سردبیر
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
تثبیت قدرت بازدارندگی ایران
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
نفوذ به عمق رژیم صهیونیستی
یک کارشناس مسائل سیاسی در گفتگو با جام جم آنلاین:
ضربه دوم ایران از توان اسرائیل خارج است
گفت و گو
علی برکه از رهبران حماس در گفتوگو با «جام‌جم»:
خطوط قرمز خود را در مذاکرات تغییر نمیدهیم
گفت‌وگوی «جام‌جم» با میثم عبدی، کارگردان نمایش رومئو و ژولیت و چند کاراکتر دیگر
فرزند زمانه خود باش
یک کارشناس مسائل سیاسی در گفتگو با جام جم آنلاین:
ضربه دوم ایران از توان اسرائیل خارج است
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد