‌رنگ‌ها به شهر هویت می‌دهند

انگار جای رنگ‌ها در زندگی شهری گم شده است، رنگ‌ها که حضورشان می‌تواند جانی تازه به رگ‌های شهر بدمد و رهگذران را به تماشای فضایی چشمنواز دعوت کند که تا هنگام رسیدن به مقصد این حس توام با زیبایی‌شناختی، امنیت، آرامش، امید و سرزندگی را با خود به همراه داشته باشد، اما حالا حضورشان در فضای شهری نادیده گرفته شده است.

این روزها چهره شهرمان آن‌قدر بی‌رنگ و لعاب است که رغبتی در شهروندان برای تماشای زیبایی‌های فضای شهری باقی نمانده است، شهرما و شهروندانش مدت‌هاست در عطش پیوند با رنگ مانده است.

وقتی رنگ‌ها به شهر آمدند

پای رنگ‌ها به بناها و ساختمان‌های شهری حدود صد سال پیش به ایران باز شد، وقتی اولین بلدیه کشور در تهران کار خود را آغاز کرد و شهر سر و سامانی گرفت.

میرزا عباس مهندس‌باشی و حسام‌الدین دولت‌آبادی ازجمله کسانی بودند که در دگرگونی و آرایش پایتخت با اقتباس از الگوهای معماری ایرانی و فرنگی و آوردن رنگ‌ها و نقوش در عمارت‌ها و کاخ‌ها از آنها نام برده می‌شود.

امروزه توسعه شهرنشینی باعث شده مردم با نوعی به‌هم‌ریختگی و ناهماهنگی در فضاهای بصری مواجه شوند که در این حالت ورود رنگ به برخی المان‌های گسترده مانند خیابان‌ها، ساختمان‌ها و همه عناصر دیده‌شونده می‌تواند بی‌میلی ایجاد شده را به آراستگی و ظاهری انگیزه‌بخش تبدیل کند و به شیوه‌های مختلف در آرامش روحی - روانی شهروندان تاثیر بگذارد.

تقویت نشاط و امید به زندگی در شهروندان

آرامش، ایجاد انگیزه، طراوت، شادی، سرزندگی و حتی آمدن لبخندی بر لب و لحظه‌ای مکث برای تماشا، تمام آن احساس خوشایندی است که رنگ‌های چشم‌نواز می‌تواند در بناها، ساختمان‌ها و دیوارهای شهری برای رهگذران چه سواره و چه پیاده به نمایش بگذارند.

رنگ به عنوان یکی از عناصر تلطیف‌کننده محیط، می‌تواند تاثیر بسیاری در هویت‌بخشی و خوانایی مناظر شهری به وجود آورد، باید توجه داشت نمی‌توان همه جای شهر را به شکل یکسان و یکدست رنگ‌آمیزی کرد.

با توجه به این که مبلمان شهری در بیشتر کشورهای دنیا از عناصر خوانایی محیط محسوب می‌شود، رنگ این عناصر هم می‌تواند جزئی از هویت و خوانایی محیط شود.

گاهی باید برخی عناصر مبلمان به شکل یکسانی رنگ شوند؛ مانند سطل‌های زباله، صندوق‌های پست و کیوسک‌های تلفن، اما الزامی برای متحد بودن رنگ بقیه عناصر وجود ندارد و شرایط فرهنگی و بافتی هرمنطقه در تعیین نوع و جنس رنگ تعیین‌کننده است.

یزدان کاکایی، روان‌شناس در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید: فضاهای شهری مانند هر عنصر و شیء فیزیکی دیگر، واجد یک کیفیت بصری به نام رنگ هستند. نحوه استفاده از رنگ‌ها برای جلوه بخشی به این فضاها تابع عوامل بسیار متعددی است، اما یکی از عواملی که باید در کاربرد رنگ در نظر گرفته شود، تأثیر آن بر روح و روان شهروندان به عنوان افرادی است که در تعامل مداوم با این فضاها هستند.

وی با بیان این که تاثیر رنگ فضاهای شهری بر ساختار روانی انسان را می‌توان از منظر ایجاد طیف متنوع هیجانات بررسی کرد، توضیح می‌دهد: انواع متفاوت رنگ، باعث برانگیخته شدن هیجانات متفاوتی خواهد شد؛ رنگ قرمز برای بیشتر افراد مترادف هیجاناتی چون انرژی، تحرک و حتی خشم است، اما رنگی چون سبز تداعی‌کننده آرامش و شادابی است.

اما راز این تداعی هیجانات و رنگ‌ها در چیست؟

این روان‌شناس معتقد است: تعامل طولانی و نزدیک بشر با طبیعت، به عنوان منابع تأمین همه نیازهای وی باعث شده هنگام مواجهه با عناصر طبیعت و رنگ به عنوان کیفیت بارز آنها، هیجانات مثبتی چون شادی، سرخوشی و آرامش بر روان غلبه کند. طبیعی است که هر شیء‌ای که چنین رنگ هایی را داشته باشد نیز همان هیجانات مثبت را در فرد برانگیخته می‌کند، بنابراین هنگامی که در طراحی مبلمان شهری از این رنگ‌های همخوان با طبیعت استفاده می‌شود، در بیشتر افرادی که در آن محیط حضور پیدا می‌کنند، هیجانات مثبتی چون شادی، نشاط و امید شکل می‌گیرد.

اما رنگ‌هایی مانند سرخ و مشکی نیز در محیط طبیعی و فضاهای شهری وجود دارد که باعث برانگیخته شدن احساساتی منفی چون یأس، غم، خشم و تحریک‌پذیری می‌شود. در اینجا نیز تداعی این رنگ‌ها با حوادث و مواردی ناخوشایند چون خونریزی، تاریکی و مرگ، باعث شده است این رنگ‌ها برانگیزاننده هیجانات منفی باشد.

مساله مهم در رنگ‌آمیزی مبلمان و فضاهای شهری، توجه به تداعی رنگ‌ها در ساختار روانی انسان است. تداعی هر رنگ با یک هیجان خاص ممکن است در هر فرهنگی متفاوت باشد، اما اصل بنیادی این است اگر خواهان این هستیم که هنگام حضور یک فرد در فضای شهر، وی شادابی و نشاط و امید بیشتری (به عنوان نشانگرهای سلامت روان) تجربه کند، ناچاریم به معنا و احساسی که هر رنگ در ذهن آن شهروندان ایجاد می‌کند، توجه ویژه‌ای داشته باشیم.

حضور کمرنگ سازمان متولی

حال که رنگ‌ها نقش هویت‌بخشی در محیط شهری ایفا می‌کنند و با زبان بی‌زبانی با شهروندان سخن می‌گویند و حتی موجب بروز احساسات مختلف در آنها می‌شوند، اما به نظر می‌رسد اهمیت نقش و تاثیرگذاری رنگ‌ها در فضای شهری این روزها آنچنان که باید از سوی سازمان‌های متولی جدی گرفته نمی‌شود.

در حالی که در سازمان زیباسازی شهر تهران، گروه‌های تخصصی و کمیته‌های فنی برنامه‌ریز و سیاستگذار در زمینه نقاشی‌های دیواری، رنگ‌آمیزی مبلمان شهری، مجسمه‌ها و معماری شکل گرفته و فعالیت می‌کنند، اما نتیجه این جلسات آن چیزی نیست که شهروندان بتوانند به وضوح آن را در شهر ببینند.

به نظر می‌رسد فعالیت این بخش‌ها بیشتر از این ‌که جنبه اجرایی داشته باشد، صرفا در حد یک نام باقی مانده است.

نه از رنگ‌آمیزی در و دیوار شهر خبری است و نه از رنگ‌آمیزی المان‌ها و تجهیزات شهری، این وضع آشفته که در پایتخت به چشم می‌خورد در شهرهای دیگر به‌مراتب ناخوشایندتر است.

در چند سال اخیر به جز مواردی از نقاشی‌های دیواری که آن هم در دوره‌ای از سوی ادارات زیباسازی شهرداری‌های مناطق اجرای آنها قوت گرفت، اما هم‌اکنون تقریبا این کار متوقف شده است و عملا اقدام خاصی از سوی ادارات زیباسازی شهرداری‌ها برای این که رنگ و لعابی تازه به خیابان‌ها و دیوارهای شهر بدهد، انجام نمی‌شود.

متاسفانه ما در این مورد هم از بسیاری شهرهای پیشرفته دنیا عقب مانده‌ایم؛ درکشورهای اروپایی، کمیته‌های نقاشی دیواری تا 15 سال آینده شهر را هم دیده‌اند و بر مبنای بافت‌ها و معماری‌های آن، سیاستگذاری و برنامه‌ریزی کرده‌اند.

به نظر می‌رسد دیگر زمان آن فرا رسیده همان‌‌طور که اجرای طرح‌های مختلف عمرانی و توجه به توسعه و پیشرفت فضاهای شهری در دستور کار شهرداری‌ها قرار دارد، توجه به روح زندگی در شهر نیز مورد تاکید دوباره‌ای قرار گیرد تا حضور رنگ‌ها به فضای شهر و شهروندان روح تازه‌ای بدمد.

رنگ‌ها و ارتقای زندگی شهروندی

رنگ نه‌ تنها یکی از مهم‌ترین عنصر خوانایی شهر است، بلکه ارتقادهنده سواد بصری، عمق بخشیدن به فضای عمومی و درنهایت تجلی‌بخش بسیاری از مفاهیم و عناصری است که در شهر با مفهوم هویت شهری می‌شناسیم؛ همین اهمیت است که رنگ را پایه و بستر منظر شهری قرار داده تا به کمک آن موجب ارتقای زندگی شهروندی شود.

این گفته یک کارشناس مسائل شهری است که معتقد است رنگ‌ها به شهرمان هویت می‌دهند.

عظیم رجب‌پور می‌گوید: انسان‌ها از طریق حواس، محیط پیرامون خود را درک می‌کنند و در این بین رنگ که از طریق چشم درک می‌شود، تاثیر بسزایی در درک شهروند از محیط شهری خود دارد؛ هر قدر شهروند محیط شهری خود را بهتر درک کند، در نتیجه ارتباط معناداری می‌تواند با آن برقرار کند و هر قدر این درک عمیق‌تر باشد، فهم مشترک از فضای شهر بین افرادی که در آن قرار دارند نیز بیشتر خواهد بود.

رنگ به فرم و فضا معنا می‌بخشد و خوانایی آن را بیشتر می‌کند؛ همان‌قدر که افزودن رنگ به عناصر شهری آن را هویت‌دار می‌کند، به همان میزان می‌تواند باعث بی‌معنایی و خوانا نبودن آن و در نتیجه آشفتگی بصری فضای شهری شود.

در بسیاری مواقع بی‌رنگی یک عنصر در شهر باعث آرامش فضا می‌شود و شهروند را به زوایای پنهان و مهم عنصر شهری هدایت می‌کند؛ امری که افزودن رنگ نیز این نقش را ایفا می‌کند؛ در نتیجه به‌کارگیری رنگ ‌باید براساس اصول منطقی در شهر باشد.

آنچه بیش از همه در استفاده از رنگ در شهر مهم است به‌کارگیری ارگانیک رنگ است؛ یعنی به‌کارگیری رنگ‌های طبیعی و جان بخشیدن به عناصر شهری با استفاده از آنچه طبیعت به ما داده است. مصداق این مدعا در فضای شهری، به‌کارگیری فضای سبز در پیاده‌رو‌ها و پیاده‌راه‌ها، استفاده از درختان در حاشیه مسیرهای تردد وسایل نقلیه و حفظ خط آسمان در ساخت و سازهاست.

در تحقیقی مشخص شد استفاده از درختان سبز در حاشیه بزرگراه‌ها و خیابان‌های شهری باعث کاهش تصادف و میل به مکث برای استفاده از فضای شهری شده است یا حفظ خط آسمان در شهر موجب عمق‌بخشی به فضای شهری و شادابی شهروند آن می‌شود.

امروزه رنگ در شهر کاربرد فراوان یافته است، حتی مراکز دانشگاهی نیز در این زمینه به کمک طراحی شهر آمده‌اند تا با استفاده از آن، روان شهروند را به آرامش دعوت کنند. این اتفاق در سویی دیگر در تبلیغ کالاها و در بیلبوردهای تبلیغاتی که هدفی جز فروش کالا و سود بیشتر ندارند نیز دیده می‌شود.

امروزه حتی تکنولوژی نیز از طریق نور و نورپردازی با افزودن رنگ به عناصر شهری، در روشنی بخشیدن به تاریکی شهر نقش بسزایی در خوانش شهر برای شهروند و به ارمغان آوردن آرامش و امنیت برای آن دارد. طرح فضاهای بی‌دفاع شهری که سعی می‌کند نقاط تاریک شهر را با استفاده از نور روشن کند، ناظر بر این اهمیت است، به‌گونه‌ای که در کاهش بزهکاری و امنیت‌بخشی به شهروند نقش مهمی دارد.

پوران محمدی / گروه جامعه