پایتخت خشتی جهان نفس ​کشید

بافت تاریخی شهر یزد با مساحت حدود 740 هکتار در سال 84 در فهرست آثار ملی به‌عنوان اولین شهر تاریخی ثبت شده است.

این بافت تاریخی شامل محلاتی نظیر فهادان، کوچه بیوک، خرمشاه، سر جمع و میرقطب می‌شود که محله فهادان از قدیمی‌ترین محلات قدیمی شهر یزد محسوب می‌شود.

بافت ثبت شده شامل یک بافت منسجم در قلب شهر یزد است که به‌عنوان یک بافت زنده که مردم در آن زندگی می‌کنند، بسیار ارزشمند و قرار است برای تسریع در کار ثبت در آیسسکو ابتدا 200 هکتار مرکز اصلی بافت که دارای عناصر ارزشمند تاریخی و از سلامت کالبدی برخوردار است، مطرح شود تا بعدها با ارسال پرونده الحاقی راحت‌تر فرآیند ثبت انجام شود.

اهمیت این شهر تاریخی به اندازه‌ای است که از سوی یونسکو از آن به‌عنوان پایتخت شهرهای خشتی جهان یاد می‌شود.

در بافت تاریخی یزد بناهای باارزشی وجود دارد که نیاز به ساماندهی، حفظ و نگهداری دارد؛ اما گاهی به دلیل فرسودگی و تصمیمات عجولانه و غیرکارشناسی و گرایش برخی مالکان به نوسازی خانه‌هایشان بافت تاریخی این شهر مورد تهدید قرار می‌گیرد.

اواخر خرداد مسئولان شهری یزد با هدف اجرای مصوبه دولت دهم در دومین دور سفرهای استانی به منظور توسعه امامزاده جعفر تخریب چهار هکتار از بافت تاریخی شهر را در دستور کار قرار دادند و با شروع تخریب چند خانه بدون در نظر گرفتن نکاتی چون حفظ و مرمت و نوسازی با توجه به معماری شهر باعث شد اعتراضات میراث دوستان و مردم بالا گیرد که در ادامه واکنش‌ها ادامه کار متوقف شد.

پس از بالا گرفتن اعتراضات آتوسا مومنی، معاون سازمان میراث فرهنگی اعلام کرد اگر تخلفی در مدیریت شهری درباره ضوابط حاکم اتفاق بیفتد و ضوابط سازمان میراث فرهنگی را به اندازه شهرداری نبینند، ما این خطاها را نادیده نمی‌گیریم و اعلام کرد درباره اتفاقاتی که در بافت تاریخی یزد افتاده است، بررسی و تعیین تکلیف خواهد کرد، چراکه بافت تاریخی یزد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین بافت‌های تاریخی جهان اسلام قرار است شهریور​در فهرست آیسسکو ثبت شود.

از سوی دیگر حسن محبعلی، مشاور عالی سازمان میراث فرهنگی که اواخر تیر ماه برای توقف تخریب‌​ بافت تاریخی راهی یزد شده بود، در جلسه‌ای با حضور مسئولان اجرای طرح توسعه امامزاده جعفر حضور یافت و بشدت به طرح اجرایی و تخریب خانه‌های تاریخی اعتراض کرد.

وی در گفت‌و‌گویی اعلام کرد: «طرحی که استانداری قرار است در یزد اجرا کند، طرح تخریب بافت تاریخی یزد است و امضا کردن این طرح به منزله قبول کردن تخریب میراث یزد است.»

به گفته او، تخریب خانه‌های تاریخی یزد، تنها یک مفهوم دارد و آن از بین بردن بافت تاریخی است، کسانی که معتقدند می‌توانند با تخریب خانه‏های تاریخی، بافت را حفظ کنند به خطا رفته‏اند.

محبعلی افزود: مسئولان اجرایی این طرح حتی به طرح مشاور خود هم پایبند نبودند و این طرح را پیش از تصویب اجرا کردند که این موضوع برخلاف قانون است و نباید ادامه پیدا کند و بهترین راه این است که به صورت جدی با این مساله برخورد شود و مسئولان سازمان باید در این زمینه تصمیم نهایی را بگیرند.

در پی بالا گرفتن انتقادات مهلتی برای بررسی موضوع تعیین شد و متولیان و مدیران شهری استان یزد متعهد شده‌اند طی یک هفته یعنی تا شانزدهم مرداد طرح جامع و کارشناسی‌شده‌ای را برای طرح توسعه امامزاده جعفر یزد ارائه کنند که سرانجام به این نتیجه ختم شد که براساس ابلاغ معاون عمرانی استانداری مدیریت و راهبری طرح توسعه امامزاده جعفر به عهده سازمان میراث گذاشته شود.

بهرام رضایی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد در گفت‌وگو با جام‌جم در این‌باره گفت: اقدام به تخریب چند خانه در شرایطی آغاز شد که هنوز مطالعات طرح توسعه امامزاده جعفر انجام نشده بود بنابراین باید طرح توسعه حرم تا پایان مطالعات مشاور به تعویق می‌افتاد.

به گفته رضایی بررسی طرح با نظر مشاوران و در نهایت نحوه اجرای آن که در کمیسیون شورای بافت تاریخی استان و شورای فنی سازمان باید به تصویب برسد حدود چهار ماه طول خواهد کشید.

وی خاطر نشان کرد: طرح اولیه توسعه حرم امامزاده جعفر فقط 2.5 هکتار را شامل می‌شد و این طرح مورد توافق همه کارشناسان و جامعه علمی بود؛ اما استاندار و مجموعه معاونت عمرانی با توجه به ده هکتار زمین معوضی که در اختیار قرار گرفته بود، تصمیم گرفتند ​ این مقدار بیشتر از  2.5 هکتار باشد. هرچند که ما پیشنهاد دادیم​ در مرحله اول تنها به این 2.5 هکتار توسعه اکتفا شود و در مرحله بعدی توسعه بیشتر صورت گیرد.

رضایی گفت: در طرح اولیه‌ای که برای توسعه حرم امامزاده جعفر مطرح بود این توسعه به سمت مسجد ملااسماعیل بود که نماز جمعه در آن برگزار می‌شود. بر اثر تلاش‌هایی که انجام دادیم و رایزنی‌هایی که با امام جمعه، نماینده ولی فقیه، استاندار و بسیاری از افراد ذی نفوذ دیگر داشتیم، موفق شدیم جلوی توسعه حرم را که به سمت شرق بود و بیش از هشت هکتار زمین را در بر می‌گرفت، بگیریم و به دنبال راهی باشیم که چطور حرم امامزاده جعفر با کمترین صدمه به بافت تاریخی توسعه پیدا کند و دو رویکرد حفاظت و مرمت و نوسازی و بازسازی هم مدنظر قرار گیرد، اما اجرای طرح بدون آ‌ن‌که کار مطالعاتی به پایان برسد، آغاز شده بود.

وی با اشاره به این‌که اکنون براساس تصمیمات اخذ شده مدیریت و راهبری طرح به سازمان میراث فرهنگی واگذار شده است، ادامه داد: ما کار را دنبال خواهیم کرد و باید تمامی خانه‌های ارزشمند شناسایی شود و اجرای این طرح باید با دو رویکرد حفظ و احیای بناها و نوسازی آنها مطابق با معماری و اقلیم شهر یزد صورت گیرد که چطور می‌توان در بافت مداخله کرد تا بافت و راسته‌های تاریخی حفظ شود.

وی​بهترین گزینه توسعه را به سمت میدان شاه طهماسب و خیابان قیام دانست و گفت: مطالعات طرح تمام نشده و توسعه حرم باید تا پایان مطالعات مشاوران به تعویق بیفتد. بسیاری از بناهایی که در این محدوده قرار دارند، بناهای جدید و همین‌طور بناهای تجاری هستند که ارزش تاریخی ندارند و بتازگی ساخته شده‌اند تا جایی که حتی برای برخی از آنها سازمان میراث فرهنگی شاکی پرونده است که چرا بافت تاریخی را تخریب و ساختمان جدید ساخته‌اند.

همین طور قرار شد​ تک بناها و راسته‌های تاریخی حفظ و مرمت و به جای فضاهای فرهنگی مورد نظر هیات امنای امامزاده استفاده شوند.

آنچه مسلم است با گذشت زمان به وسعت بافت‌های فرسوده شهرهای ایران که بخشی از آنها بافت‌های تاریخی است، افزوده می‌شود؛ بافت‌های تاریخی که از بناهای «هم پیوند» تشکیل شده​ و هر روز ناگزیر با تحولات شهرسازی به دلیل کم‌توجهی به ارزش‌های کالبدی، تاریخی و هویتی در معرض تهدید و نابودی قرار می‌گیرد و متاسفانه با تعلل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در تعیین محدوده‌های تاریخی و تدوین ضوابط و سیاست‌های جدید این موضوع تبدیل به بحرانی جدی شده است.

این در حالی است که کشورهای پیشرفته نوسازی و بازسازی در بافت‌های تاریخی خود را با توجه به هویت تاریخی و فرهنگی آن منطقه انجام می‌دهند، اما متاسفانه این اصول در کشور ما در بسیاری از شهرها رعایت نمی‌شود.

شاید یکی از این مشکلات رونق نداشتن صنعت گردشگری و عجین نشدن منافع آن با زندگی مردم باشد، چراکه اگر مردم اهمیت حفظ این بناها را در توسعه گردشگری و رونق درآمدی شهرشان حس می‌کردند در حفظ و احیای این خانه‌ها تلاش بیشتری می‌کردند.

در چنین فضایی این وظیفه دولت است که اگر مالکان به دنبال بازسازی و نوسازی خانه‌هایشان در این بافت تاریخی هستند برای آنها چارچوب‌هایی را تعریف کند تا هویت و معماری آن منطقه به هم نریزد و علاوه بر ارائه امتیازهایی برای تشویق حفظ این خانه‌ها خدمات شهری را نیز متناسب با نیازهای این بافت‌های تاریخی ارائه کند.

سیما رادمنش - ‌‌گروه فرهنگ و هنر