رنج مصرف

اما این تمام ماجرا نیست.در مقابل این حال و هوای شیرین، امروز سخت‌تر از هر زمان دیگری می‌توان آرام بود و از اضطراب‌های کاری رها شد. بحران‌های شغلی و مالی به‌طور مداوم برای انسان مدرن‌شهری ایجاد می‌شود و به نوعی فصل‌های زندگی او را از هم متمایز می‌کند. بشر امروز بیشتر از هر زمان دیگری از نداشتن امنیت شغلی دچار نگرانی می‌شود و با وجود انواع بیمه‌ها و تضمین‌های رفاهی، از ناملایمات و سختی‌های کار آسیب می‌بیند. در مقایسه با انسان امروز، انسان گذشته ناملایمات بیشتری را تجربه می‌کرد، از جمله بیماری، خشکسالی، استبداد، تبعیض و... که اجازه پیشرفت را از او می‌گرفت؛ انسان گذشته از اختیار و حوزه عمل بسیار محدودتری نسبت به امروز برخوردار بود، با این حال انسان‌های گذشته می‌توانستند ناملایمات را با تقدیرگرایی و تفسیرهای کلی و معناهایی تسکین‌دهنده، التیام بخشند.

در مقابل بشر امروز امکان التیام و آرامشی چنین را دیگر ندارد، در جهان امروز حق (در برابر تکلیف) و آزادی انسان، مسئولیتی را به او بخشیده که در عین رفاه، پیشرفت و زندگی خوب، اضطراب و دلشوره فزآینده‌ای را هم به او تحمیل کرده است. امید به سعادت که در دعاها و آرزوهای تبریک تولد دیروز آدمیان نهفته بود، اینک جای خود را به آرزوی آرامش و رضایت داده است و این دقیقا نمایانگر فقدان اموری چون رضایت، آرامش و تسلی در زندگی روزمره مدرن انسان است. همان‌طور که ابتدا اشاره شد این حالت در شرایطی است که انسان در بهترین حالتش در مقایسه با گذشته قرار دارد.‌ سلسله مراتب و جایگاه اجتماعی، میزان قدرت و فضاهای ارتباطی آدم‌ها را تعیین می‌کند. با وجود برابری ماهوی انسان امروز و رنگ باختن همه دلیل‌های گذشته برای تبعیض میان انسان‌ها، اکنون به‌واسطه پاداش‌های معنوی حاصل از جایگاه اجتماعی، شغل، ظاهر و میزان توان خرید، آدم‌ها از هم متمایز می‌شوند. در واقع این امور بشدت مادی (جایگاه اجتماعی، شغل، میزان درآمد و توان مصرف) واسطه پاداشی معنوی می‌شوند. ‌انسان امروز مادی‌گرا بی‌نیاز از آرامش روحی نیست،اما بیشتر از طرق مادی به التیام معنوی این جهانی (که همان جلب توجه، مهم پنداشته شدن و ارتباطی خوب با دیگران است) می‌رسد.

اما این شکل از آرامش آنقدر موقتی و متزلزل است که خیلی زود دلزدگی از زیاده‌تر از نیاز مصرف کردن و اختیار کامل نداشتن را برای انسان ایجاد می‌کند. انسان مدرن ماهیتا در آزادترین و خودبسنده‌ترین دوران زندگی خود به سر می‌برد اما به‌واسطه نیازهای متنوعی که برایش ایجاد می‌شود و وابستگی‌اش به کالاها و چیزها، آزادی‌اش از نظر فیزیکی و روحی لحظه به لحظه محدودتر می‌شود.‌ امروز تصور شهروندی بدون کیف دستی یا کوله حاوی تعداد زیادی کالا بسیار سخت است. این در حالی است که مثلا در شهرهای مختلف کشور خودمان شاید یک کارمند یا پزشک و... هیچ‌گاه در محل کار جز برای کارهایی غیرضروری و لوکس همچون سیگار کشیدن، یا آراستن وسواسی ظاهر و... مجبور به باز و بسته کردن کیف نشود. نتیجه آن استفاده و حمل باری است که چیزی به فرد اضافه نمی‌کند، جز باری خسته‌کننده و آسیب زننده به بدن که نتیجه‌اش احساس کاذب از امنیت حاصل از داشتن کالاست. در واقع کالاها به ما احساس جایگاه داشتن می‌دهند، حتی اگر کمترین استفاده را از آنها بکنیم.

بسیاری از شهروندان برای بهتر شدن حال خود خرید می‌کنند. این به عنوان یک تجویز هم اکنون به کاربران مدرن یا همان انسان‌های جدید توسط مشاوران روان‌شناس هم توصیه می‌شود. در واقع پاداش دادن به خود از طریق اشیا، راهی است برای خوشنودی از زندگی. اما تعادل نداشتن در مصرف با آن روح پراضطراب، احساس آزادی و امکان‌های متنوع، اتفاقا دنیای امروز را محدود کرده است! مصرف‌گرایی به سبب التیام بخشیدن موقت و مخدر گونه‌اش به اعتیاد انسان تبدیل شده و از این جهت مخل آزادی و اختیار شده است.

نه می‌توان از رفاه، کیفیت بالای زندگی، آزادی‌های ناشی از پیشرفت تکنولوژی و صنعتی شدن، فراوانی و دموکراسی ناشی از آن چشم پوشید و این میوه معطر باغ مدرنیته و توسعه را منکوب کرد،و نه می‌توان اضطراب‌ها و ناخوشایندی‌های کاری و بحران‌های روحی ناشی از دشواری‌ها و انسدادهای شغلی را درمان نشده رها کرد.

اعتیاد به مصرف هم اضطراب‌ها را در دراز مدت بیشتر می‌کند؛ درست مثل مواد مخدر که باعث رهایی موقت و وابستگی درازمدت می‌شود. در چنین شرایطی ابتدا تعادلی طلایی در به دست گرفتن هدایت خود در برابر نهادهای قدرتمند و مهاجم تجاری لازم است، تا هم از لذت مصرف بهره برد و هم از خطر اعتیاد گریخت. دوگانه زندگی خوب و اضطراب، به تغییر فرهنگی نیاز دارد. جامعه‌ای که افراد را به دلیل این‌که مثلا بهترین مارک‌ها را نمی‌پوشند و به روزترین وسایل رفاهی را استفاده نمی‌کنند، بازنده یا ناتوان می‌پندارد، اضطراب مداوم بازنده و ناتوان شدن در آینده‌ای نامعلوم را برای توانمندان و برنده‌های امروز تولید می‌کند. بر هم زدن بازی برنده و بازنده، خلاصه نشدن در استانداردهای موفقیت و قبول تنوع طبیعی جان‌های آزاد، فردیت را حفظ و از زندگی، قفسی جمعی و ناامیدکننده نخواهد ساخت.

علیرضا نراقی / جام​جم