ببر سیبری بیار، پلنگ ایرانی ببر

زمستان 88 بود که رئیس سازمان حفاظت محیط زیست و طرف روسی اش در تفاهم‌نامه‌ای دوجانبه قبول کردند تا در ازای شش قلاده ببر سیبری، شش پلنگ ایرانی به روسیه منتقل شود.

این طرح در اردیبهشت 89 با نقل و انتقال یک جفت پلنگ ایرانی و یک جفت ببر سیبری کلید خورد، آن زمان مسئولان محیط زیست گفتند تا خرداد همان سال ببرهای سیبری به میانکاله منتقل می‌شوند، اما این جابه‌جایی صورت نگرفت و در حالی که ببرهای روسی درباغ وحش تهران زندگی می‌کردند، در اویل دی 89 خبرهایی منتشر شد که از مبتلا شدن این ببرها به بیماری مشمشه حکایت داشت و با تلف‌شدن ببر نر یکی از جنجالی ترین اتفاقات آن سال رقم خورد.

به این ترتیب باغ و حش تهران برای چند روز تعطیل شد و شیرهایی هم که در این باغ وحش روزگار می‌گذراند به علت مبتلا شدن به بیماری مشمشه کشته شدند، بعد از این ماجرا خبرهایی مبنی بر مبتلا شدن ببرسیبری ماده هم به بیماری مشمشه به گوش رسید، ولی سازمان محیط زیست ترجیح داد ببرماده را به قرنطینه منتقل کرده و مانع اطلاع رسانی بیشتر در این خصوص شود. از این گذشته هر چند قرار بود ببرها و پلنگ‌های بیشتری باهم معاوضه شوند، ولی بعد از این ماجرا تاکنون هیچ مبادله‌ای صورت نگرفته است.

پافشاری برای تبادل

اگر تا امروز خبرهای مربوط به معاوضه پلنگ ایرانی با ببر سیبری را پیگری کرده باشید حتما شنیده یا خوانده‌اید که چند روز پیش معاون وزیر محیط زیست روسیه از پشت سر گذاشتن بررسی‌های اولیه این نقل و انتقال خبر داد و یادآور شد که فقط مراحل اداری این کار انجام نشده است، نیکلای پوپوف در مراسم امضای پروتکل الحاقی به کنوانسیون دریای خزر به خبرنگارانی که از او درباره تاریخ ورود ببرهای سیبری به ایران می‌پرسیدند، گفت: بیشتر کارهای لازم از طرف روسیه انجام شده و کارشناسان روسی آزمایش‌های لازم را روی ببرهای سیبری انجام داده‌اند.

با توجه به ناموفق بودن فاز اول این طرح به نظر می‌رسد در این میان آنچه برای سازمان محیط زیست مهم است ازسرگیری دوباره این نقل و انتقال است، چرا که رئیس سازمان محیط‌زیست وعده داده تا تابستان 92 ببرهای سیبری دوباره به ایران منتقل شوند، علاوه براین طرف روسی هم بی‌صبرانه منتظر پلنگ‌های ایرانی است.

برخی از کارشناسان محیط زیست در داخل کشور معتقدند روسیه برای ایران ببرهای سیبری را از طبیعت زنده‌گیری نمی‌کند و ببرهایی را به ایران منتقل می‌کند که دست‌آموز هستند و در سیرک‌ها و باغ وحش‌ها زاد و ولد کرده‌اند، لذا این نقل و انتقال برای مسئولان محیط زیست آن‌قدر مهم است که هر چند وقت یکبار خبرهایی در این باره منتشر می‌کنند.

محمدجواد محمدی‌زاده، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست درباره این‌که فاز اول این طرح شکست خورده یا نه به خبرنگاران گفته بود: این طرح شکست نخورده چون طرح مربوط به احیای زیستگاه ببر ایرانی و ورود این گربه‌سان از روسیه به ایران فقط اقدامی تحقیقاتی است.

او در ادامه درباره بیمار شدن ببرهای سیبری اضافه کرد: این ببرها بیمار نبودند و به علت بی‌مبالاتی باغ وحش تهران یکی از آنها تلف شد. به گفته محمدی‌زاده با آماده شدن میانکاله هیچ مانعی برای ورود دوباره ببرهای سیبری به کشور وجود ندارد.

طرح نمایشی و غیرمنطقی

طرح تبادل پلنگ ایرانی با ببر سیبری منتقدان زیادی داشته و دارد. برای نمونه مدیر دیده‌بان محیط زیست و حیات وحش ایران معتقد است، ببر سیبری دست آموز در باغ‌وحش‌های سراسر دنیا وجود دارد و بدون تبادل پلنگ ایرانی با این گربه‌سان هم می‌توان ببرسیبری به ایران آورد.

او تاکید می‌کند: پلنگ ایرانی گونه کمیابی است و خروج حتی یک قلاده پلنگ از طبیعت کشور لطمه جبران‌ناپذیری برآینده این گربه‌سان ارزشمند خواهد زد.

از طرف دیگر سخنگوی فراکسیون محیط زیست مجلس می‌گوید خروج گونه‌های جانوری و گیاهی ارزشمند از کشور بدون مصوبه مجلس شورای اسلامی غیر قانونی است و سازمان محیط‌ زیست باید پیش از ورود ببرها به ایران تمهیدات و مقدمات لازم را فراهم کند. به همین علت به نظر می‌رسد هیچ تضمینی وجود ندارد ببرهایی که قرار است در آینده به ایران وارد شوند سرنوشت مشابهی پیدا نکنند.

به گفته کارشناسان محیط زیست طرح نقل و انتقال ببر و پلنگ کاری نمایشی و غیرمنطقی است و در شرایطی که ما قادر به حفاظت از گونه جانوری علفخوار کشور نیستیم، چگونه می‌توانیم نسل گربه‌سان بزرگی مانند ببرمازندران را احیا کنیم. جالب است بدانید آخرین گزارش درباره دیدن شدن ببر در طبیعت ایران به سال 1329 برمی‌گردد و این گربه‌سان زیبا به علت تغییر در زیستگاه و از بین رفتن طعمه‌هایش منقرض شد.

تبادل شیر با آهو

درباره پروژه تبادل شیر با آهوی ایرانی هم که مدتی قبل از سوی رئیس سازمان محیط زیست مطرح شد کارشناسان محیط زیست نظر مشترکی دارند و معتقدند عملی شدن این طرح نیاز به تحقیقات و بررسی‌ های عمیقی دارد که درحال‌حاضر از توان کارشناسان داخلی، خارج است.

ناصر کرمی، کارشناس محیط زیست دراین باره به جام‌جم می‌گوید: چند سال قبل هم قرار شد کارشناسان ایرانی شیر ایرانی را احیا کنند. برای این‌کار 200 هزار هکتار زمین را در دشت ارژن قرق کرده و روستایی‌ها را تمام و کمال راضی کردند تا این محدوده را ترک کنند. در مرحله بعد حدود 20نفر کارشناس ایرانی را برای دو سال به هندوستان فرستادند تا شیرهایی که قرار است به ایران وارد شود، رفتار شناسی کنند. در فاز دیگری از این پروژه کارشناسان زیستگاهی را که برای احیای شیرها در نظر گرفته شده بود بررسی کردند تا از شرایط محیطی، گیاهی یا تعداد طعمه‌هایی که در زیستگاه وجود داشت مطمئن شوند.اما متاسفانه این طرح به سرانجام نرسید.

با این حال مسئولان محیط زیست برای احیای ببر مازنداران زیستگاه میانکاله را با وسعتی حدود 2 هکتار در نظر گرفته‌اند که برای ورود دو ببر اول هم آماده نشده بود، کرمی اضافه می‌کند: ببرها در باغ و حش ارم به بیماری مشمشه مبتلا شدند، حتی برای این ببرها خوراک هم پیش‌بینی نشده بود، چون به آنها گوشت الاغ می‌دادند. این در حالی است که گونه‌های جانوری مهم دیگری در کشور در خطر انقراض دارند مانند گورخر ایرانی، یوز و یوزپلنگ مهم‌ترین گونه جانوری کشور است و در راس هرم جانوری ما قرار دارد، اما این گربه‌سان زیبا درست در لبه انقراض گرفته و برای نجات آن فرصت اندکی باقی مانده است.

کرمی ادامه می‌دهد: بهتر است هزینه‌ای که برای احیای ببر در نظر گرفته شده به حمایت از یوزپلنگ اختصاص پیدا کند چون اگر شرایط تغییر نکند تا ده سال دیگر یوز منقرض می‌شود، اما انگار حفظ یوز از نظر تبلیغاتی در برابر احیای ببر مازندران برای مسئولان چنگی به دل نمی‌زند. هرچند یوز در مقابل ببر گربه‌سانی است که می‌تواند زودتر با تغییر شرایط کنار بیاید ولی ما برای حمایت از یوز موفق عمل نکرده‌ایم، علاوه بر این زیستگاه یوز در مناطق کویری است ولی شیر نیاز به علفزار دارد. ما در کویر نتوانستیم برای یوز منطقه مناسبی را قرق کنیم پس چطور می‌توانیم برای شیر یا ببر منطقه ویژه‌ای را در نظر بگیریم.

پلنگ و راس هرم

بهروز ده‌زاد، عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی تهران درباره عملی نبودن طرح احیای ببر مازندران به جام‌جم می‌گوید: براساس اصول ساده طبیعت این کار شدنی نیست. هر موجود برای یک محدوده خاص تکامل پیدا کرده؛ سیبری کجا ایران کجا، مگر این‌که بخواهند به‌صورت گلخانه‌ای این کار را انجام بدهند که آن هم فایده‌ای ندارد.

به گفته این کارشناس محیط زیست پشت این طرح باید مطالعات عمیق و گسترده‌ای باشد. او ادامه می‌دهد: من گروهی را در ایران نمی‌شناسم که بتوانند چنین مطالعاتی انجام بدهند از این گذشته مسئولان محیط زیست اطلاع‌رسانی نمی‌کنند که این تصمیم را با توجه به چه دلایلی گرفته‌اند، متاسفانه آنها در شرایط بسته کار کرده و تصمیمات غلطی می‌گیرند، این کار حساس است و کار هر شخصی نیست.

مسئولان در حالی قصد دارند پلنگ ایرانی را با ببر سیبری معاوضه کنند که پلنگ ایرانی تنها بازمانده پلنگ آسیایی است شاید به همین علت روس‌ها برای این تبادل پافشاری می‌کنند. ده‌زاد ادامه می‌دهد: از این گذشته گربه‌سانی مانند پلنگ در راس هرم جانوران قرار دارند این هرم از باکتری‌ها، گیاهان و جانورانی مانند علفخواران و جوندگان شروع می‌شود تا به نوک هرم می‌رسد که گوشت‌خوارانی مانند ببر، یوز، شیر و گرگ وجود دارد. جانورانی که در نوک هرم قرار دارند در محیط زیست نقش مهمی ایفا می‌کنند چرا که این گوشتخواران با شکار موجودات بیمار، جانوران ضعیف را حذف می‌کنند تا تکامل ادامه پیدا کند.

عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی ادامه می‌دهد: کنترل جانورانی که در راس هرم قرار دارند به ما نشان می‌دهد آلودگی محیط زیست چقدر است چون همه چیز در نهایت در بدن این جانداران جمع می‌شود.

برای نمونه کارشناسان با آزمایش خون این گوشتخواران می‌توانند میزان سرب و فلزات سنگین موجود در محیط زیست را مشخص کنند. در واقع گوشتخوارانی که در راس هرم قرار دارند یک شاخص خوب برای کنترل سلامت محیط زیست هستند.

ده‌زاد درباره علت انقراض ببر مازندران می‌گوید: دو مساله مهم وجود دارد یکی از بین رفتن زیستگاه‌های این جانوران و دیگری شکار غیرقانونی. از وقتی تفنگ به دست شکارچیان افتادگونه‌های جانوری زیادی منقرض شدند.

ده‌زاد یکی دیگر از مشکلات را ساختار نامناسب سازمان محیط زیست می‌داند، او اضافه می‌کند: این سازمان با این ساختار در هیچ کجای دنیا نمی‌تواند کاری را به نتیجه برساند. برای نمونه کشور پهناور آمریکا که در زمینه محیط زیست بسیار موفق عمل کرده سازمان کوچکی دارد که شاید در کل حدود 200 نفرکار شناس و پرسنل داشته باشد.

به گفته ده‌زاد در سازمان محیط زیست کشورمان حدود 40 تا 50 هزار نفر مشغول کار هستند، او توضیح می‌دهد کار این افراد باید بیشتر نظارت باشد آنها خودشان نمی‌توانند کاری را به درستی انجام دهند از این گذشته اجازه دخالت به دیگران هم نمی‌دهند، این ساختار باید تغییر کرده و کارشناسان خبره به‌کار گرفته شوند. به اعتقاد این کارشناس محیط زیست نگاه دولت هم درخصوص محیط زیست باید تغییر کرده و محیط زیست به عنوان مساله‌ای فرعی معرفی نشود.

ده‌زاد می‌گوید اگر ما گونه‌های در خطر انقراض کشور را نادیده بگیریم و سراغ طرح‌هایی مانند تبادل ببر با پلنگ برویم در واقع به محیط زیست کشور خیانت کرده‌ایم.

او ادامه می‌دهد: این کار مانند این است که پدری خانواده خود را رها کند و به دوستانش برسد. الان محیط‌بانان ما که جانشان را کف دست گرفته‌اند حداقل حقوق را دریافت می‌کنند و اوضاع نامناسبی دارند به همین علت شکارچی‌ها می‌توانند برخی از آنها را با پول تطمیع کرده و به شکار بروند.

عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی به تاسیس کارخانه و معدن در مناطق حفاظت شده اشاره کرده و می‌گوید: این تصمیم‌ها محیط زیست ما را تهدید می‌کند، پارک دریایی عسلویه از بین رفته و آنجا هتل ساخته‌اند یادر پارک ملی بمو دانشگاه آزاد تاسیس کرده‌اند نتیجه این کار‌ها برای کشور فاجعه‌آمیز است، ما باید جلوی این اتفاقات ناگوار را بگیریم و اگر بودجه‌ای هست از آن برای نجات جان جانوران در خطر انقراض استفاده کنیم.

ببر سیبری کجا، ببر مازندران کجا

جالب اینجا است مسئولان محیط زیست قصد دارند با وارد کردن ببرسیبری به کشور نسل ببر مازندران را احیا کنند، اما همان ‌طور که از اسم این گربه‌سانان هم مشخص است این دوگونه تفاوت زیادی باهم دارند، ناصر کرمی، کارشناس محیط زیست دراین خصوص به جام‌جم می‌گوید: اینها می‌خواهند ببر مازندان را احیا کنند اما دیگر ببر مازندرانی وجود ندارد که احیا شود. مسئولان محیط زیست می‌خواهند ببر سیبری را بیاورند در شرایط پارک وحش نگهداری کنند به همین علت اگر اینها چهار ببر سیبری بیاورند و در خوش بینانه ترین حالت این ببرها زاد و ولد کنند تا ده سال دیگر ما20 ببر سیبری خواهیم داشت، این چه ربطی به ببر مازندران دارد. این در حالی است که به اعتقاد کارشناسان محیط زیست قبل از هر چیز باید زمینه‌های لازم برای عملی کردن چنین پروژه‌ای وجود داشته باشد.

کرمی ادامه می‌دهد: گربه‌سانان بخصوص ببر به قلمرو وسیعی نیاز دارد که قرق باشد، ببر قلمرو اختصاصی می‌خواهد که انسان در آن پا نگذارد، در چنین قلمرویی این گربه‌سان بزرگ جفتگیری می‌کند. جالب اینجاست که این گوشتخواران وقتی بخواهند بمیرند هم به جایی می‌روند که دور از دسترس انسان باشد. گربه‌سانان در محلی جفتگیری و زاد و ولد می‌کنند که انسان به آن دسترسی نداشته باشد.

به گفته کرمی در منطقه البرز اما محدوده‌ای وجود ندارد که پای انسان به آنجا باز نشده باشد حتی در راس‌الخط‌های این منطقه انبوه زباله‌ای وجود دارد که انسان تولید کرده است.

او اضافه می‌کند: وقتی اوضاع راس الخط‌ها به این شکل است وضع دامنه‌ها اسف‌بارتر است. به این ترتیب به فرض محال اگر ببرهای سیبری به ایران بیایند اگر از گرسنگی و نبود طعمه تلف نشوند دست‌کم آگاهانه از زاد و ولد خودداری می‌کنند چون به اعتقاد کارشناسان این گربه‌سانان اگر شرایط را مناسب نبینند جفتگیری وزاد و ولد نمی‌کنند.

کرمی می‌گوید: این طرح از نظر علمی و فنی ناممکن است چون شاخص‌هایی باید فراهم بشود که با توجه به شرایط محیط زیست ما نشدنی است. برای نمونه ما در این طرح به صد هزار هکتار زیستگاه قرق شده نیاز داریم تا گربه‌سان بزرگی را معرفی مجدد کنیم. از این گذشته برای ملی شدن این طرح باید کار را حداقل با 40 قلاده ببر شروع کرد تا بتوان جانوری را دوباره وارد چرخه کرد.

مهدی آیینی - ‌گروه جامعه