مرگ تدریجی موزه «صنعتی»

موزه صنعتی حالا نزدیک به 2 سال است که به روی تماشاگران بسته شده است و جمیعت هلال‌احمر که مالک اصلی این ساختمان و موزه است، اجازه ورود بازدیدکنندگان را به این ساختمان که از قضا در فهرست آثار ملی نیز ثبت شده است، نمی‌دهد.

تأسیس این موزه به روزهای پیش از انقلاب بازمی‌گردد؛ یعنی روزگارانی که استاد فقید علی‌اکبر صنعتی با دست‌اندرکاران‌ جمعیت شیر و خورشید سرخ آن زمان آشنایی داشت و به واسطه آنها توانست از ساختمانی در گوشه میدان توپخانه به عنوان کارگاه و بعدها به عنوان محلی برای نصب آثارش استفاده کند؛ این‌طور بود که به مرور زمان این ساختمان به موزه بدل شد و بعد از انقلاب نیز تحویل جمعیت هلال‌احمر ایران شد.

بعد از تخریب قسمت‌های قابل توجهی از میدان توپخانه سابق، ساختمان موزه صنعتی تبدیل به تنها بازمانده این میدان قدیمی شد و همین امر باعث شد تا این ساختمان از سوی سازمان میراث فرهنگی در فهرست آثار ملی ثبت شود.

آنچنان که پویا حاجیان، مدیرکل روابط عمومی جمعیت هلال‌احمر ایران می‌گوید: هلال‌احمر به علت کهنگی و در حال تخریب بودن ساختمان موزه، آن را تا اطلاع ثانوی تعطیل کرده است، تا مگر کمکی از سوی سازمان میراث فرهنگی برسد و این ساختمان بازسازی و آماده پذیرایی مجدد از بازدیدکنندگان موزه استاد علی‌اکبر صنعتی شود.

حاجیان که مسوولیت مدیریت موزه صنعتی را نیز به عهده دارد، از دردسرهای ناشی از ثبت ملی شدن این ساختمان، گلایه می‌کند و می‌گوید: قدمت ساختمان و وضعیت نامناسب آن طوری است که مجبوریم آن را تعطیل کنیم، از طرف دیگر به علت ثبت شدن ساختمان در فهرست آثار ملی، هلال‌احمر اگر هم تمایل و سرمایه داشته باشد، اجازه تعمیر و بازسازی ساختمان را ندارد و هر نوع دست بردن در ساختمان نیازمند کسب مجوزهای قانونی و رعایت تشریفاتی طولانی است.

سابقه مکاتبات میان جمعیت هلال‌احمر و سازمان میراث فرهنگی درباره ساختمان موزه استاد علی‌اکبر صنعتی به روزهایی باز می‌گردد که مسوولان هلال‌احمر تصمیم گرفتند بواسطه نم‌گرفتگی و وضعیت نامناسب ساختمان برای مدتی موزه را تعطیل و ساختمان آن را با کمک سازمان میراث فرهنگی بازسازی کنند. سازمان میراث فرهنگی در مذاکرات اولیه ضمن تأیید بحرانی بودن وضعیت ساختمان اعلام کرد، حاضر است با مشارکت هلال‌احمر ساختمان موزه صنعتی را که تنها نشان باقی مانده از میدان مشهور توپخانه است، بازسازی کند. مدیر روابط عمومی جمعیت هلال‌احمر با اذعان به این‌که بی نتیجه بودن مذاکرات میان هلال‌احمر و سازمان میراث فرهنگی علت اصلی تداوم بسته بودن موزه صنعتی و ادامه روند تخریب این ساختمان قدیمی است، تأکید کرد: هلال‌احمر اعلام کرده است که حاضر است به هر نحو ممکن با رعایت قوانین کشور، این ساختمان و آثار آن نجات یابد، اما متأسفانه همکاری لازم از سوی سازمان میراث فرهنگی انجام نمی‌شود و این سازمان بعد از مذاکرات طولانی و برآورد هزینه 3 میلیارد تومانی برای بازسازی ساختمان موزه، اعلام کرد که تنها می‌تواند 200 میلیون تومان پرداخت کند که این مبلغ در برابر هزینه واقعی تعمیر این ساختمان، تقریبا ناچیز است.

ساختمان موزه علی‌اکبر صنعتی به عنوان یک اثر ملی ثبت‌شده است، اما انگار این ثبت شدن برای هیچ کسی اهمیت ندارد. شهرداری تهران تونل مترو و ایستگاهش را درست زیر آن بنا کرده است و با هر بار رفت و آمد قطارهای شهری لرزه بر اندام این ساختمان می‌اندازد، سازمان میراث فرهنگی بودجه لازم را برای بازسازی این ساختمان پرداخت نمی‌کند، دوره‌گردها و دستفروش‌ها دیوارش را سوراخ سوراخ می‌کنند، هلال‌احمر که مالک اصلی ساختمان است درگیر فعالیت‌های بشردوستانه خود است و کمتر نگاهی به این موزه فرهنگی دارد و دست آخر شورای شهر تهران نیز با ساخت پایانه حمل و نقل شهری، درست روبه‌روی این ساختمان موافقت می‌کند تا تیر خلاص را به تنها بازمانده میدان توپخانه شلیک کرده باشد.

علی‌اکبر صنعتی متولد کرمان است و امروز بخش عظیمی از آثار او در موزه‌ای در همین شهر نگهداری می‌شود، تنها مجسمه‌هایی که او در ساختمان توپخانه خلق کرده و آنها را در دل ستون‌ها و دیوارهای این ساختمان قدیمی قرار داده است، از زادگاه او و موزه اصلی نمایش آثار او در کرمان دور هستند.

مدیر روابط عمومی هلال‌احمر تأکید می‌کند، تا وقتی ساختمان موزه صنعتی بازسازی نشود، موزه برای بازدید عموم باز نخواهد شد و اولویت هلال‌احمر ابتدا بازسازی موزه و سپس نگهداری از مجسمه‌های درون موزه است.

حاجیان تصریح می‌کند: اگر امکان فنی انتقال این مجسمه‌ها به کرمان و محل اصلی نگهداری آثار استاد صنعتی وجود داشته باشد، ما حاضریم این آثار را با رعایت ضوابط و قوانین به کرمان منتقل کنیم و در مذاکراتی هم که با مسوولان موزه صنعتی کرمان انجام داده‌ایم اعلام کرده‌ایم، تنها شرطمان این است که کارشناسان امکان سالم منتقل شدن این آثار را تأیید و تضمین کنند.

منصور علی‌بیگی، مدیر موزه هنرهای معاصر (صنعتی) کرمان با وجود این‌که اعلام می‌کند متاسفانه تاکنون مذاکره‌ مؤثری درباره انتقال آثار علی‌اکبر صنعتی به کرمان انجام نشده است، از شنیدن پیشنهاد مسوولان هلال‌احمر ابراز خوشحالی می‌کند و می‌گوید: قبول داریم که انتقال مجسمه‌های موزه صنعتی سخت است و نیازمند طی شدن فرآیندی پیچیده و فنی است، اما با اشتیاق اعلام می‌کنیم که حاضریم با خرسندی تمام این قدرشناسی جمعیت هلال‌احمر نسبت به آثار استاد صنعتی را ارج بگذاریم و این آثار را که به علت نمور بودن و نامناسب بودن وضعیت ساختمان در معرض نابودی قرار دارند، به موزه صنعتی کرمان منتقل کنیم.

علی‌بیگی تأکید می‌کند: متاسفانه وضعیت ساختمان موزه صنعتی در تهران نامناسب است و طبیعی است که جمعیت هلال‌احمر با کمبود بودجه برای بازسازی این ساختمان روبه‌رو است و نمی‌تواند از پس بازسازی ساختمان برآید؛ در نتیجه تنها قربانی این فرآیند، مجسمه‌های گچی استاد صنعتی هستند که در فضای نم‌گرفته موزه تهران آرام آرام از بین می‌روند.

آثار موجود در موزه مرحوم علی‌اکبر صنعتی، آثار ترکیبی ساخته شده از گچ و سنگ هستند که مرحوم صنعتی آنها را در دل ستون‌ها و دیوارهای ساختمانی که از سوی جمعیت شیر و خورشید وقت در اختیار او قرار گرفته بود، ساخته و پرداخته است؛ همین موضوع باعث شده است تا گروهی از کارشناسان، انتقال مجسمه‌های صنعتی به محل دیگری را غیر ممکن و موجب نابودی این آثار اعلام کنند و تنها تأکیدشان بر بازسازی هرچه سریع‌تر ساختمان فرسوده موزه باشد.

سهراب‌ هادی که آثار استاد صنعتی را برای برپایی نمایشگاه جنبی چهارمین بی‌ینال مجسمه‌سازی ایران در سال 1385 جمع‌آوری کرده بود، در اظهار نظری که راجع به وضعیت آثار و ساختمان موزه صنعتی می‌کند، با تاسف و تحکم می‌گوید: «نم، فرسودگی و آلودگی ساختمان موزه صنعتی، مجسمه‌ها را از بین می‌برد؛ مجسمه‌های صنعتی همه از گچ هستند و گچ هم ماده‌ای بسیار آسیب‌پذیر است. در تمام دنیا از مجسمه‌های گچی هنرمندان، قالب برنزی می‌گیرند تا اگر اثر از بین رفت، نمونه‌ای از آن موجود باشد. اما این اقدام در ایران انجام نمی‌شود.» او تاکید می‌کند: «از قول من بنویسید آثار استاد در موزه هلال‌احمر در بدترین شرایط ممکن نگهداری می‌شوند، آنها در شرف نابودی و انهدام هستند.»

ساختمان موزه صنعتی میزبان معدود آثار برجامانده از هنرمندی است که آثارش یک بار بر اثر حمله اراذل و اوباش در سال 32 نابود شده است و آثاری که در موزه صنعتی قرار دارد تقریبا بخش اصلی مجسمه‌های ساخته شده به دست وی را تشکیل می‌دهند. صنعتی برای بنا کردن این موزه زحمات فراوانی متحمل شد، چنان که بهروز دارش، مجسمه‌ساز نام آشنای کشور درباره این موزه می‌گوید: «به هیچ عنوان نمی‌توان نسبت به کار بی‌امان علی‌اکبر صنعتی بی‌تفاوت بود؛ او سال‌ها پیش با فعالیتی چشمگیر، نخستین موزه مجسمه‌سازی ایران را در ساختمانی که شیر و خورشید در اختیارش قرار داده بود راه‌اندازی کرد؛ کاری که این همه تشکیلات عریض و طویل هنری طی 50 سال گذشته، نتوانستند مشابه آن را انجام دهند.»

به نظر می‌رسد در شرایط فعلی که امید به هماهنگی میان هلال‌احمر و سازمان میراث فرهنگی برای نجات ساختمان موزه صنعتی، به واسطه طولانی بودن فرآیندهای اداری و تشریفات قانونی دور از دسترس به نظر می‌رسد، بهترین راه‌حل برای نجات مجسمه‌های سیدعلی‌اکبر صنعتی از خطر نابودی این است که این مجسمه‌‌ها به مجموعه‌ای دیگر مانند موزه صنعتی کرمان یا موزه هنرهای معاصر تهران منتقل شوند تا علاوه بر حفاظت از آنها، امکان بازدید عمومی و مرمت این آثار نیز پدید آید.

کار احداث میدان توپخانه در سال ۱۲۸۴ هجری قمری، و به دستور میرزاتقی‌خان امیرکبیر، در زمینی مستطیل شکل و در بیابان شمالی میدان توپخانه قدیم (میدان ارک فعلی) آغاز و در سال ۱۲۹۴ قمری به دستور اعتمادالسلطنه خاتمه یافت. این میدان در گذر تاریخ چندین بار بازسازی شده‌است‌؛ بنای ابتدایی و یکنواخت و منظم آن خراب شد و در سمت غرب آن ساختمان نظمیه و در طرف شرق آن بنای بانک شاهنشاهی بر پا شد، سپس در ضلع شمالی، ساختمان شهرداری ساخته شد و پس از آن در جنوب‌، اداره بی‌سیم پهلوی بنیانگذاری شد.

بعد از مدتی مجددا نظمیه تغییر شکل یافت‌، ظاهرش تجدید بنا و در ضلع جنوب غربی اداره راهنمایی و رانندگی ساخته شد؛ بانک شاهنشاهی با ساختمان جدید به صورت بانک بازرگانی درآمد و در نهایت این تخریب‌ها و بازسازی‌ها ادامه پیدا کرد و کار به اینجا رسید که امروز به جز یک ساختمان متعلق به هلال‌احمر که در ابتدای خیابان فردوسی قرار دارد و محل موزه آثار استاد علی‌اکبر صنعتی است، دیگر هیچ ساختمانی از بناهای مربوط به میدان توپخانه قدیم باقی نمانده است.

امروز در میدان توپخانه دیگر اثری از بناهای قدیمی نیست و تخریب‌ مداوم ساختمان‌های این میدان که در سکوت سازمان میراث فرهنگی طی 30 سال گذشته اتفاق افتاده است، باعث شده که کسی با حضور در میدان توپخانه احساس نکند که اینجا زمانی میدانی مربوط به دوره قاجار با معماری خاص آن دوره بوده است. امروز در ضلع جنوب غربی این میدان ایستگاه مترو به چشم می‌خورد. همچنین سراسر ضلع جنوبی آن را ساختمان وزارت پست و تلگراف و تلفن گرفته و میدان به منطقه مرکزی تبدیل شده است که به سراسر تهران راه دارد.

ساختمان موزه علی‌اکبر صنعتی به 2 دلیل اهمیت ویژه دارد؛ اول این‌که این ساختمان تنها ساختمان بازمانده از میدان تاریخی توپخانه و یادگاری از معماری دوره قاجار است و دوم این‌که این موزه محل نگهداری مجسمه‌هایی است که حاصل یک عمر تلاش هنرمند خودساخته و رنج‌کشیده‌ای مانند علی‌اکبر صنعتی است.

این ساختمان چند سال قبل از این در فهرست آثار ملی ثبت شد و سازمان میراث فرهنگی طبق قانون مسوول نگهداری و مراقبت از بنای این ساختمان شد؛ ساختمانی کهنه و فرسوده که زیر آن ایستگاه مترو امام‌خمینی قرار داشت، نم‌گرفتن دیوارهایش آن را تهدید می‌کرد و آلودگی هوا بر اثر شلوغی و تردد خودروها باعث آسیب‌پذیرتر شدنش شده بود.

بعد از ثبت این ساختمان در فهرست آثار ملی هرگونه دست بردن در آن برای تعمیر یا بازسازی ساختمان از سوی هلال‌احمر نیازمند طی مراحل قانونی طولانی مدت بود که در عمل بازسازی ساختمان در حال تخریب موزه صنعتی از سوی هلال‌احمر را غیر ممکن می کرد؛ به عبارت دیگر تنها مسیر احیای ساختمان موزه صنعتی از سازمان میراث فرهنگی و تصمیم‌گیری این ساختمان برای زنده نگاه داشتن آن می‌گذشت؛ مسیری که بر مبنای مستندات، خبری از آغاز آن نیست.

چنان که مسوولان جمعیت هلال‌احمر اعلام می‌کنند، تاکنون بارها با مسوولان سازمان میراث فرهنگی نشست‌هایی را برگزار کرده‌اند تا درباره بازسازی ساختمان موزه صنعتی و ایجاد امکان بازگشایی مجدد موزه آثار صنعتی توافق کنند، اما موضع سازمان میراث فرهنگی موجب شده است که تاکنون این نشست‌ها نتیجه‌ای عملی در بر نداشته باشد.