دقیقا چه چیزی درنیامده است؟

او اصرار داشت که بفهمد این اصطلاح درآمدن دقیقا چه معنایی دارد. برای این دوستم توضیح دادم که من هم نمی‌دانم این درآمدن و درنیامدن چیست و از کجا سر و کله‌اش در فرهنگ نقد سینمایی ما پیدا شده است. به این دوستمان توصیه کردم به گوینده جمله مراجعه کند و این سوال را از خود او بپرسد.

چند تا کتاب مختلف را زیر و رو کردم تا به جواب این سوال برسم، اما فایده‌ای نداشت. تنها حدسی که می‌توانم بزنم این است که این واژه از اصطلاح از آب درآمدن نشات گرفته است. در کتاب کوچه (نوشته احمد شاملو) در توضیح این اصطلاح آمده است:‌ به نتیجه خوب یا بد انجامیدن، حقیقتی پنهان آشکار شدن. به عنوان مثال وقتی می‌گوییم:‌ این بچه چیزی از آب درنمی‌آید یعنی این بچه در آینده آدم خوب و مثبتی نخواهد شد. با این حساب وقتی می‌گوییم فلان شخصیت در فلان فیلم در نیامده است معنایش این است که آن شخصیت ویژگی‌های متناسب با آن چیزی که در ذهن ماست را ندارد. در این لحظه مخاطب حق دارد بپرسد که منظورتان از آن ویژگی‌ها دقیقا چیست. منتقد هم با توجه به این که چه روشی را برای نقدش انتخاب کرده باید به این سوال پاسخ بدهد. به عنوان مثال اگر نقدش روان‌شناسانه است باید بگوید این شخصیت به لحاظ ویژگی‌های رفتاری و نظریه‌های علم روان‌شناسی در این گروه دسته‌بندی می‌شود و با توجه به آنچه درباره این گروه گفته و نوشته شده است این کنش شخصیت به لحاظ علمی قابل توجیه نیست. بنابراین این شخصیت خوب از آب درنیامده است.

اگر منتقد، نقدی جامعه شناسانه بر فیلم داشته باشد باید به دنبال این سوال بگردد که شخصیت در چه طبقه اجتماعی قرار می‌گیرد، مابه‌ازای بیرونی دارد یا خیر و... سپس به این نتیجه برسد که شخصیت باید این پس‌زمینه‌های اجتماعی و مذهبی و فرهنگی را داشته باشد و چون ندارد پس شخصیت خوب از آب درنیامده است.

ممکن است منتقدی تناسب رفتارهای یک شخصیت را با درونمایه کلی یک اثر بسنجد یا این که دیدی نمادین داشته باشد و شخصیت‌ها را از این منظر نیز بررسی کند. ارائه این گونه داده‌ها و بیان چنین استدلال‌هایی مخاطب و خالق یک فیلم سینمایی را قانع می‌کند که فلان شخصیت خوب از آب درآمده است یا خیر. بدیهی است که استفاده از واژه کلی، مبهم و بی‌معنا درآمده یا درنیامده است هیچ کمکی به روشن شدن بحث نمی‌کند.

همه این توضیحات برای وقتی بود که واژه درنیامدن را برای یک شخصیت استفاده می‌کنیم. مشکل وقتی حادتر می‌شود که یک منتقد بیاید و بگوید این فیلم کلا درنیامده است!

بنده به فیلمسازی که پس از شنیدن این جمله به اوج عصبانیت می‌رسد و می‌خواهد سرش را به دیوار بکوبد کاملا حق می‌دهم، چون نمی‌فهمد دقیقا چه چیزی درنیامده است و باید چه کاری انجام بدهد تا فیلمش به اصطلاح دربیاید. ضمن این که بهتر است منتقدان طرفدار این اصطلاح چند نمونه داخلی از شخصیت‌هایی را که به قول خودشان درآمده‌اند، ارائه کنند. نمی‌شود همه را به یک چوب برانیم و درعین حال هیچ متر و معیار و الگویی برای کارگردان‌هایی که دوست دارند شخصیت‌های اثرشان دربیاید ارائه نکنیم. منظور از نمونه‌های داخلی شخصیت‌هایی است که اینجایی هستند و برآمده از فضا و شرایطی که خودمان در آن زندگی می‌کنیم، نه شخصیت‌هایی که در فیلم‌های خارجی خوش‌درخشیده‌اند.

احسان رحیم‌زاده ‌‌/ رادیو و تلویزیون