شکوفایی باغ دیروز

کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی که یکی از قدیمی‌ترین نهادهای ملی گردآوری کتاب و آثار مکتوب است هزاران اثر نفیس از قرون گذشته را در خود جا داده که بی‌تردید با تاریخ، هویت، فرهنگ و فرهی این ملت بزرگ پیوندی استوار دارد. کتابخانه ملی ایران در تهران، کتابخانه مرحوم آیت‌الله مرعشی نجفی در قم، کتابخانه عظیم آستان قدس رضوی در مشهد و بعضی از کتابخانه‌ها و مراکز اسناد دیگر دارای این گونه آثار پرارزش مکتوب هستند که باید توسط دانش‌پژوهان، جستجوگران، ادیبان، نسخه‌شناسان، فهرست‌نویسان، کتابگزاران متخصص و محققان امین و خستگی‌ناپذیر مورد آماده‌سازی، تصحیح و توضیح و تحشیه قرار گیرند و به شکلی بیان شوند که ضمن حفظ اصالت و قدمتشان مورد استفاده نسل‌های جدید قرار گیرند.

خوشبختانه در 70ـ60 سال گذشته در این زمینه قدم‌های بلند و استواری برداشته شده است. از علاقه محمدخان قزوینی بگیر که با آن دقت و کوشندگی و اهلیت کامل در کتابخانه‌های ایران و مغرب‌زمین در جستجوی آثار مکتوب ارزشمند غور و غوص کرد، از نسخه‌های قدیمی عکس برداشت و آنها را منسجم و متمرکز نمود تا حاج سیدنصرالله تقوی، محمدتقی دانش‌پژوه، برادران منزوی (علینقی و فرزندان مرحوم شیخ آقابزرگ طهرانی صاحب‌الذریعه)‌ که پدر و پسران از بزرگان این عرصه بوده و هستند. از آیت‌الله روضانی اصفهانی، سیداحمد حسینی اشکوری تا ایرج افشار و سیدعبدالله انوار و علی‌اصغر مهدوی و دیگران و دیگران که کار ارزشمندشان با همه صعوبت‌ها و دشواری‌هایش برای آنها همیشه به مثابه عشق بوده؛ آنها همیشه به فهرست‌نویسی و نسخه‌شناسی خود صادقانه مشغول بوده و به این کار فرهنگی خود افتخار کرده‌اند. اینک علاوه بر کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی که در چند سال اخیر برای در اختیار گذاشتن این ذخائر پنهان به مردم تشنه فرهنگ کشور کوشش داشته، مرکز پژوهشی میراث مکتوب نیز با کمک جمعی از نسخه‌شناسان، محققان و فهرست‌نگاران کوشنده و درستکار، آثار مهم، اصیل و ارزنده‌ای را از برماندهای⁽¹⁾ فرهنگی، علمی و ادبی کشور، کتاب‌های متعددی را تصحیح، تحشیه، توضیح و منتشر کرده است. من خود حدود 200 عنوان از این آثار ارزنده را در کتابخانه شخصی خود دارم که اگر به این صورت آماده‌سازی، چاپ و منتشر نمی‌شدند بی‌شک به آنها هرگز دسترسی نداشتم.

«گنجینه بهارستان» مجموعه‌ای است از آثار علمی و ادبی قدیمی موجود در کتابخانه مجلس که گاه به صورت جزواتی کم‌برگ، اما پرمحتوا در قفسه‌های کتابخانه سالیان سال است که خاک می‌خورده‌اند و در معرض آسیب بوده‌اند و اینک خوشبختانه به طور مرتب و یک جا پس از تصحیح و تحشیه در این فروست ⁽²⁾ چاپ و منتشر می‌گردند.

پیام بهارستان نیز مجموعه‌ای است مشتمل بر کتاب‌هایی قطور و پرحجم (جلد دهم آن حدود 11900 صفحه است) که آثار متنوع قدیمی موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی در آنها یکجا گرد آمده و در معرض استفاده علاقه‌مندان و پژوهشگران قرار می‌گیرد.

کتابخانه مرحوم آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی نیز که توسط فرزند نسخه‌شناس و کتابگزارش حجت‌الاسلام سیدمحمود مرعشی به بهترین شیوه اداره می‌شود در امر چاپ، نشر و اشاعه آثار ارزنده دینی، فلسفی و ادبی قدیمی اسلام و ایران به جهان اسلام سببی مداوم و مشکور دارد.

به هر حال خوشبختانه این مشعل، روشن است و این کار سترگ با رشدی روزافزون توسط محققان و نسخه‌شناسان اهل وامین دنبال می‌گردد. مردم نیز باید به مسوولان و متولیان این کتابخانه‌ها و مراکز اسناد اعتماد کنند و آثار مکتوبی را که از گذشته در اختیار دارند به این کتابخانه‌ها هدیه کرده یا بفروشند و بر حذر باشند از این که این آثار مکتوب ـ که البته آسیب‌پذیرند و میزبان آفت‌های انسانی و حیوانی و طبیعی ـ بلااستفاده و متروک بمانند. البته دولت هم باید با تقویت نیروهای مادی و معنوی این مراکز در وظیفه سترگی که به عهده‌شان هست یاری‌شان نماید.

دانشگاه قدیمی تهران نیز که خوشبختانه کتابخانه مرکزی‌اش یکی از گنجینه‌های پربار و ذخایر فکر، فرهنگ، علم و ادب ایران است و با کتب اهدایی مرحوم سیدمحمد مشکوة تهرانی سال‌ها پیش آغاز به کار کرد، نهادی بسیار فعال و پرثمر است که می‌تواند لااقل به دانشگاهیان کشور خدمات زیادی را ارائه کند که می‌کند. از سوی این کتابخانه نیز خوشبختانه چند دهه است که آثار مهم و ارزنده علمی و ادبی ایران احیا شده و به صورتی آبرومند و اطمینان‌بخش منتشر می‌گردد.

این را نیز بگویم که اصولا کتابخانه‌های ایران بعد از اسلام همیشه دارای رونق و رویش بوده و مخاطبان و مراجعان زیادی داشته‌اند؛ هم خدمت کتابداری و دانش‌شناسی را انجام داده‌اند و هم وظیفه کتابت را عهده‌دار بوده‌اند. یعنی این که عده‌ای محررین خوش خط و باسواد در قسمتی از کتابخانه مشغول به کار رونویسی کتب بوده و عده‌ای مذهب، تصویرگر، صفحه‌آرا و صحاف نیز با آنها همکاری داشته‌اند. آنها کتب در دسترس را استنساخ و رونویسی می‌کرده و در حقیقت وظیفه چاپخانه‌های امروز را عهده‌دار بوده‌اند. از قرن ششم به بعد است که این خدمات در کتابخانه‌ها توسعه و تنوع بیشتر پیدا کرده و مورد حمایت مالی و معنوی دربارها قرار می‌گیرند. کتاب‌آرایی و نسخه‌پردازی با حوزه شمول قرار دادن هنرهای نوشتاری مثل خوشنویسی، تصویرگری، جلد آرایی، تذهیب، تشعیر، مرمت و بازسازی توسعه بیش‌تر پیدا می‌کند. هر کتابخانه‌ای دارای چندین هزار جلد کتاب بوده که محل مراجعه و استفاده مخاطبان بوده‌اند. حالا می‌پرسیم آن همه کتاب که در جابه‌جایی بعضی از شاهان و امیران با ده‌ها شتر حمل می‌شده‌‌اند کجا هستند؟ مطمئنا قسمت زیادی از آنها مع‌‌الاسف از بین رفته‌اند، ولی اگر همان باقیمانده‌ها و بقیه السیف کتاب‌ها احیا نشوند و به طور جدی و علمی بازسازی و بازنویسی نشده و در اختیار مردم قرار نگیرند فی‌الحقیقه آنها هم یا از بین رفته تلقی می‌شوند یا نهایتا معدوم هستند. باید به آن کتاب‌های ارزشمند باقیمانده رسید، باید آنها را زنده کرد، برای مردم قابل استفاده نمود و باید به داد کتاب‌‌های قدیمی رسید.

1 ـ برماند: واژه‌ای است پیشنهاد شده به جای میراث که میراث از ارث گرفته شده اولا واژه‌ای است که بوی مرگ می‌دهد، ثانیا نوعی تملک شخصی را به ذهن متبادر می‌کند و حالا آن که برماند هم عطر زندگی دارد و هم رنگ و روی ماندگاری و مالکیت عمومی.

2 ـ فروست بر وزن سرفصل به معنای سری و سریال است. کتاب‌هایی که با محوری مشترک و موضوعی از پیش تعیین شده منتشر می‌شوند.