ارتقای اخلاق‌ کار ، شرط توسعه و پیشرفت

یکی از سخنرانان آن دکتر رضا معصومی‌راد بود که به ارائه نتایج تحقیقات خود در این زمینه پرداخت. وی عضو هیأت علمی و از پژوهشگران دانشگاه گیلان است.  با توجه به اهمیت اخلاق‌کار و ضرورت بهبود و ارتقای آن در جامعه، مصاحبه زیر با  او  صورت پذیرفته است.

اخلاق‌کار به چه معناست و شما چه تعریفی از آن دارید؟اخلاق‌کار در واقع حوزه‌ای از اخلاق است، لذا باید از تعریف اخلاق به آن رسید. در تعریف اخلاق متفکران غالبا به آن رفتارها و عاداتی تأکید دارند که در ذهن انسان ملکه شده باشد یا از کودکی و در فرآیند اجتماعی شدن در وجود انسان عجین گردیده است. به تبعیت از تعریف فوق اخلاق‌کار به آن عادات، رفتارها، منش و الگوهای عملی گفته می‏شود که فرد در جریان کار و فعالیت اقتصادی از آن تبعیت می‏کند.

با این وصف اخلاق، مبنایی پایدار برای عمل انسان است. اخلاق‌کار هم به تبع آن بنیان فکری، نگرشی و ذهنی بادوامی است که فرد را وادار به تصمیم‌گیری‌ها و اعمال خاصی در فعالیت‌های اقتصادی می‌نماید. به سخن دیگر وقتی از اخلاق‌کار یک جامعه سخن می‌گوییم. مراد ما آن بخش از فرهنگ آن جامعه است که محرک و مقوم رفتارها و فعالیت‌های اقتصادی و کسب و کار است. از این رو اخلاق‌کار محدود به ساعات کار و شغل نمی‌گردد، بلکه تمامی رفتارهای اقتصادی شامل مصرف، پس‌انداز، سرمایه‌گذاری، کارآفرینی و... را در بر می‌گیرد.

در تبیین اهمیت اخلاق‌کار می‌توان به چند محور اشاره کرد:

1‌‌ـ‌‌ نقشی که اخلاق‌کار در ارتقای بهره‌وری دارد.

2‌‌ـ‌ نقشی که اخلاق‌کار در فرآیند توسعه و پیشرفت کشور دارد.

3‌‌ـ‌‌ نقشی که اخلاق‌کار بویژه اخلاق‌کار اسلامی در کاهش مفاسد اقتصادی و اجتماعی دارد.

4‌‌ـ‌‌ تأکیدی که اسلام و آموزه‌های دینی آن بر رعایت اخلاق و موازین اسلامی کار دارد و در جامعه اسلامی باید مبنای عمل باشد.

در خصوص بهره‌وری عوامل متعددی نقش دارند، اما در بین این عوامل، نیروی انسانی نقش کلیدی دارد. اثربخشی نیروی انسانی خود در گرو اخلاق‌کار است، اگر نیروی انسانی کار را امری مشقت‌بار و بیهوده تلقی کند و از آن گریزان باشد، با اتکا به چنین نیروی انسانی دستیابی به بهره‌وری مقدور نیست.

درخصوص نقش اخلاق‌کار در توسعه، مطالعات زیادی صورت گرفته است. صاحب‌نظران حوزه فرهنگ و روان‌شناختی توسعه بر نقش باورها، نگرش‏ها، عادات و خلق و خوی مردم جامعه در امکان یا امتناع توسعه تأکید داشته‏اند که از نمونه‌های آن می‏توانیم به مطالعات وبر، لرنر، راجرز، فاستر و مک‌کله‏لند اشاره کرد. این صاحب‌نظران معتقدند، جامعه‏ای پیشرفت می‏کند که مردم آن به کار اهمیت دهند، به تحصیل سود و ثروت از طریق کار اعتقاد داشته ‏باشند، درستکار و وظیفه‏شناس باشند، روحیه کارآفرینی داشته باشند، خلاق باشند، دنبال خوشگذرانی و بطالت نباشند. اهل پس‏انداز و سرمایه‏گذاری باشند و از اسراف پرهیز کنند. تمامی ویژگی‏های فوق را ابتدا ماکس‌ وبر به عنوان روحیه سرمایه‏داری و کارآفرینی طبقه‏بندی کرده‏ بود. از نظر او پروتستان‏ها به مقدار زیادی واجد این ویژگی‏ها بودند و لذا توسعه را در اروپای غربی موجب شدند. مطالعات انجام شده در آموزه‌های اسلام و احادیث و روایت معتبر نشان می‏دهد که در اسلام بر کار، درستکاری، کسب رزق حلال، مجاهده در تأمین معاش، رعایت حقوق دیگران، امانتداری و نظایر آن تأکید فراوان شده است.

بیانات رهبر معظم انقلاب در آغاز سال گذشته و امسال نیز گواهی بر این مدعاست. ایشان سال گذشته را سال کار مضاعف و همت مضاعف و امسال را سال جهاد اقتصادی نامیدند و این نشان می‌دهد در جامعه اسلامی برای نیل به اهداف متعالی نیازمند همت بیشتر، کار بیشتر و مجاهده بیشتر هستیم.

البته باید به ابعاد تقدیرگرایانه و باورهای دنیاگریزی که ممکن است در فرهنگ ما یافت شود و در ضرب‏المثل‏ها و اشعار و حکایات، هم مصادیق فراوانی داشته‏، توجه کرد که حتی ممکن است این باورها خود به خود ابعاد دینی و معنوی داده باشند، اما در گوهر دین وجود نداشته باشد. لذا لازم است علما و مراجع، این ابعاد منفی و مخالف کار و تلاش را شناسایی کرده و از باورهای دینی مردم بزدایند.

رابطه بین اخلاق‌کار و ساختارهای کارآمد رابطه‌ای متقابل است یعنی می‌توان از طریق ایجاد ساختارهای کارآمد اخلاق‌کار را نیز بهبود بخشید یا دست‌کم حفظ کرد. اما به عقیده من نقش عوامل فرهنگی مانند اخلاق‌کار مهم‌ترند، زیرا این رویکرد فاقد نگاه مکانیکی به عامل انسانی است. به عنوان مثال اگر به کارمندان یک شرکت یا اداره پاداش لبخند در برابر مشتری داده شود، ممکن است آنها لبخند بزنند، اما لبخندشان مصنوعی و فاقد محتوای عاطفی خواهد بود و بتدریج به عنوان امری روزمره و عادی تبدیل شده و اثر لازم را نخواهد داشت، اما اگر کارمندی به علت پایبندی قوی به اخلاق‌کار با دل و جان کار مردم را راه اندازد، به دنبال جلب رضایت مردم، خود نیز راضی ‌می‌شود. در این حالت، لبخند این فرد دیگر مصنوعی نیست و به صورت عمیق و بنیادی به سازمان، جامعه و خودش فایده می‌رساند.

بنابراین ما باید در وهله اول افرادی با اخلاق‌کار بالا تربیت کنیم و سپس با طراحی ساختارهای کارآمد اداری و سازمانی سعی کنیم آن را حفظ کرده و در صورت امکان آن را بهبود بخشیم.

حق با شماست. هرکس که مدتی در یک نقش کار کند، هنجارها و قواعد آن برایش درونی می‌شود. اما جوان‌ترها ممکن است به دلیل این‌که به تمامی ابعاد آن اشراف ندارند، چندان مقید و پایبند به قواعد یا انتظارات نقش نباشند، اما این مساله در خصوص انگیزه صدق نمی‌کند. انسان‌های کارآفرین کسانی نیستند که با بالا رفتن سن فرصت‌های پیشرفت را جستجو نکنند. اما در ایران این قاعده مشاهده نمی‌شود، در ایران سطح توقعات و انتظارات از زندگی در نسل‌های بزرگ‌تر چندان بالا نیست. بخش بزرگی از آنها موفقیت را در تحصیل چند مورد خلاصه می‌کنند:داشتن سلامتی، خانه، اتومبیل، وسایل زندگی، رفتن به سفر حج و اشتغال و ازدواج فرزندان و مانند آن.

موارد فوق تنها کف انتظارات و حداقل‌های تأمین اجتماعی در یک جامعه رو به پیشرفت است، در حالی که برای توسعه ما باید به چشم‌انداز و افق بلندتری نظر داشته باشیم. خوشبختانه جوانان دارای انگیزه پیشرفت بسیار بالایی هستند. اما متأسفانه از یک روند نامطلوب باید یاد کرد و آن این‌که ساختارهای فرهنگی ـ اجتماعی، اداری و سازمانی جامعه ما تا حد زیادی مانع تحقق این روحیه یا انگیزه می‌شود.

در گام نخست، باید با توجه به مبانی و اندیشه‌های دینی، فرهنگ اسلامی کار را که مشوق کار، درستکاری و پیشرفت است، در جامعه ترویج کنیم و از طریق نهادهای آموزشی و تربیتی، اخلاق‌کار اسلامی را تقویت نماییم. در این راستا، الگوسازی برای جوانان و افراد تازه وارد در ادارات و سازمان‌ها بسیار مهم است. همچنین در این فرهنگ‌سازی باید آن سویه‌های منفی و تضعیف‌کننده کار را که در فرهنگ جامعه رسوخ کرده، حذف کنیم.

در گام بعدی باید، فرآیندهای تضعیف‌کننده اخلاق‌کار در جامعه متوقف شود، بویژه فرآیندهای ناعادلانه و تبعیض‌آلود. اگر شایسته‌سالاری در همه سازمان‌ها و ادارات حاکم باشد، افراد نیازی نمی‌بینند یا مجالی نمی‌یابند با زیر پا گذاشتن قواعد، سلسه مراتب ترفیع را طی کنند. مضاف بر این‌که در شرایط شایسته‌‌سالاری، افراد با اخلاق‌کار بالا نه تنها دچار سرخوردگی یا فساد نمی‌شوند، بلکه حتی به الگو و سرمشقی برای سایر افراد تبدیل می‌شوند.