پارک ملی توران

خارتوران در جنوب شرقی شهرستان شاهرود و جنوب جاده تهران ـ مشهد واقع است. مساحت کل مجموعه حدود یک میلیون و ۴۷۰ هزار هکتار (14700 کیلومتر مربع) است که حدود ۷۵ درصد آن منطقه حفاظت‌شده، ۱۷ درصد پناهگاه حیات وحش و ۸ درصدش پارک ملی است. توران پس از پناهگاه حیات وحش نایبندان در طبس دومین مجموعه حفاظت‌شده وسیع ایران به‌شمار می‌رود. خارتوران از 3 دشت بسیار وسیع که ارتفاع آنها بین ۷۰۰ تا ۱۴۰۰ متر از سطح دریا متغیر است، 3رشته ‌کوه شامل قله ۲۲۸۱ متری شترکوه در غرب، ۲۲۶۵ متری قلعه‌بالا در شمال غرب و ۲۴۱۱ متری پیغمبر تشکیل می‌شود. همچنین یک منطقه حدود ۲۰۰‌هزار‌هکتاری ماسه‌ای شامل شن‌های روان و منطقه وسیعی از اراضی بایر و یک رودخانه آب شور به نام کال شور خارتوران در شرق این ناحیه واقع شده است. به همین دلیل برخی از منابع، این مجموعه را پس از پارک ملی سرنگتی در تانزانیا دومین ذخیره‌گاه طبیعی زیست‌کره یونسکو از نظر وسعت به‌شمار می‌آورند. ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره به مناطق حفاظت شده‌ای گفته می‌شود که از طرف یونسکو تحت پوشش دفتر شورای هماهنگی بین‌المللی برنامه انسان و کره مسکون(MAB) قرار دارند و هدف اصلی تعیین این ذخیره‌گاه‌ها ایجاد زمینه علمی‌ مناسب در راستای هماهنگی بین کشورها و تبادل دانش علمی‌ به منظور جلوگیری از کاهش روند رو به نابودی تنوع زیستی است.

این منطقه در سال ۱۳۵۱ از جمله مناطق حفاظت‌شده تعیین و تعریف شد. در سال ۱۳۵۵ بخشی از آن به «پناهگاه حیات وحش» ارتقاء یافت و یک‌سال بعد به عنوان «ذخیره‌گاه طبیعی زیست‌کره یونسکو» شناخته شد و در سال ۱۳۸۱ هم بخش مرکزی آن به وسعت بیش از ۱۰۱‌هزار هکتار پارک ملی اعلام شد. در منطقه حفاظت‌شده و پناهگاه حیات وحش، بخشی از فعالیت‌های انسانی (مثل چرای دام و شکار) با مجوز سازمان حفاظت محیط زیست قابل انجام است، اما در پارک ملی هر‌گونه فعالیت انسانی و تغییر در محیط طبیعی ممنوع است. میزان بارندگی سالانه این منطقه هم از ۷۸ تا ۲۳۱ میلی‌متر متغیر است.

در مجموع ۴۱ گونه پستاندار، ۱۶۷ گونه پرنده، ۴۲ گونه خزنده و ۲ گونه دوزیست در این منطقه شناسایی شده‌است که شاخص‌ترین آنها همان یوزپلنگ آسیایی و گورخر ایرانی هستند. خارتوران در کنار منطقه حفاظت شده بهرام گور در استان فارس آخرین پناهگاه گورخر است. حیوانی که در گذشته‌های دور تقریبا در دوسوم خاک ایران و چند کشور همسایه زندگی می‌کرد. در سال 1356 جمعیت آن در کل ایران حدود ۶ هزار رأس و در خارتوران بیش از ۲ هزار رأس سرشماری شده بود، اما در سال ۱۳۸۹ اداره محیط زیست استان سمنان جمعیت آن را ۱۴۹ رأس اعلام کرده است. خارتوران احتمالا بیشترین تعداد یوزپلنگ را هم‌ بین مناطق مختلف ایران در خود جای داده‌است. به جز اینها غزال ایرانی (آهو)، جبیر، پلنگ ایرانی، سیاه‌گوش، گوسفند وحشی، بز وحشی، گربه شنی، گربه دشتی، گربه پالاس (از انواع بسیار نادر گربه‌سانان)، کفتار راه‌راه، گرگ، شغال، روباه قرمز و شاه‌روباه از پستانداران شاخص این ناحیه هستند.

از پرندگان پارک هم می‌توان به هوبره، کبک، تیهو، بلدرچین، چاخ‌لق، کبوتر چاهی، قمری، دم‌جنبانک ابلق، سبزه‌قبای هندی، باقرقره، سهره سبز، سهره صورتی، چکاوک کاکلی، سنگ‌چشم دم‌سرخ، انواع گنجشک، اردک بلوطی و حواصیل و انواع پرندگان شکاری مانند بحری، دلیجه، عقاب طلایی، عقاب دشتی، شاه بوف، مرغ حق، دال، کرکس مصری، قرقی و انوع سارگپه اشاره کرد.

این منطقه از بهترین زیستگاه‌های زاغ بور نیز به شمار می‌رود. زاغ بور تنها پرنده بومی ‌و انحصاری ایران است که در کنار بوته‌های قیچ زندگی می‌کند. از خزندگان خارتوران هم به جز انواع سوسمار و آگاما می‌توان به بزمجه بیابانی که طول آن به یک‌ونیم متر می‌رسد، لاک‌پشت مهمیزدار، کفچه مار، افعی شاخ‌دار، مار زنگی و انواع مارهای جعفری
اشاره کرد.

از ویژگی‌های مهم خارتوران تنوع گیاهان و وجود تعداد زیادی گیاهان بومی ‌انحصاری است که در هیچ‌جای دیگر به‌طور طبیعی نمی‌رویند. درمنه، تاغ، کاروان‌کش، گز، گون، کلاه میرحسن، افدرا، قیچ و خارشتر از گیاهان پرشمار این منطقه هستند.نکته‌ای که باید به آن اشاره شود این‌که پوشش گیاهی خارتوران و تپه‌های ماسه‌ای حاشیه آن به‌علت چرای بی‌رویه و بوته‌کنی بشدت آسیب دیده است و نیاز به انجام عملیات تثبیت شن درمنطقه ضروری به نظر می‌رسد.

در منطقه شمال غربی خارتوران بقایای یک شهر سوخته کشف شده است. در بخش‌های جنوبی هم ابزارآلات فلزی متعددی یافت شده‌اند. باستان‌شناسان این ابزار را متعلق به دوران پس از اسلام می‌دانند. ظروف سفالی و یافته‌های باستانی دیگر در منطقه نشان می‌دهد که قدمت تاریخی خارتوران به دوران ساسانیان می‌رسد.

در سال ۱۳۷۹ حدود 10/700 نفر در بخش حفاظت‌شده توران زندگی می‌کردند که همچنان معاش آنها از کشاورزی، دامداری، باغبانی و قالیبافی تأمین می‌شود. شکار غیرقانونی، برداشت چوب برای سوخت و چرای بی‌رویه دام‌ها بویژه شترها مهم‌ترین آسیبی است که طی سال‌ها از سوی انسان‌ها به منطقه وارد شده‌است. چرای زیاد و بوته‌کنی شدید علاوه بر از بین‌بردن منابع غذایی علفخواران و فراری دادن حیوانات وحشی، خطر گسترش بیابان و جاری شدن شن‌های روان به‌سوی سکونت‌گا‌ه‌های انسانی را هم ایجاد کرده‌است. به‌طوری‌که در روستای رضاآباد حدود ۸۵۰ هکتار از اراضی اطراف روستا به‌طور کامل خالی از پوشش گیاهی شده‌است و تپه‌های ماسه‌ای بدون گیاه، حیات روستا را تهدید می‌کند.

محسن کاظم‌پور