بازیگری، عشق ما بود

در این کتاب، تئاتر ایران از سال‌های پیش از اسلام تا سال 57، بررسی می‌شود. برای نگارش آن هم 6 سال وقت گذاشته‌ام و از منابع مکتوب بسیار زیادی استفاده کرده‌ام.این اثر حاصل مطالعه حدود 50 کتاب معتبر در این حوزه و تجربیات و دیده‌های خودم است.

امیدوارم در زمان مناسب بتوانم بخش دوم این کتاب را هم در باره سیر تئاتر ایران در 3 دهه اخیر بنویسم.

(با خنده) واقعیتش این کار را در حد یادداشت کردن خاطرات و جمع‌آوری عکس‌ها و اسناد انجام داده‌ام که باید ببینیم اصولا فرصت جمع‌آوری و تدوین آنها را پیدا می‌کنم. البته برایم نوشتن از کار دیگران بیشتر اهمیت داشت که در کتاب «سیری در تاریخ تئاتر ایران» به بخشی از این هدف رسیده‌ام.

در طول تاریخ اشخاصی به تئاتر ایران خدمت کرده‌اند که اکنون نامی از آنها برده نمی‌شود و هنرمندان امروز این پایه‌گذاران تئاتر را نمی‌شناسند. این واقعا جای تاسف داشت و دارد که ما قدر پیشینیان خود را در این عرصه به جای نمی‌آوردیم.

تئاترهای پرطرفدار سال‌های 1310 تا 1350، از یک‌سو ریشه در سنت‌های نمایشی ایران چون تخت حوضی و سیاه‌بازی داشت و از طرف دیگر شکل و ظاهرش به تئاتر غربی می‌مانست. بداهه‌پردازی، شخصیت‌های خوب و بد، شوخی‌ها و داستان‌ها و مضمون‌هایش بیشتر ایرانی بودند، اما نوع صحنه، دکور و لباس‌هایش و برخی مسائل فنی دیگر متناسب با تئاتر معاصر بود.

تئاتر قدرت خوبی در ارتباط برقرار کردن با تماشاگر دارد، چراکه نمایش خیلی پررنگ‌تر و پررونق‌ از یک زندگی عادی است. نمایش پررمز و راز است و در عین حال کنایه و انتقاد را خیلی خوب می‌شود با آن نشان داد. در نمایش روحوضی هجو و مضحکه اساس کار است، نمونه برجسته آن غلام سیاه و حاجی است که با صاحب و سرور خود درگیری‌های فکاهی دارد و در این درگیری‌هاست که عقده‌گشایی می‌کند و بسیاری از دردهای خود و طبقه خود را مطرح می‌سازد و ظلم و جور ارباب را محکوم می‌کند.

پرده‌خوانی از آن دسته نمایش‌واره‌هایی بود که هنوز هم رواج دارد. پرده‌خوانی علاوه بر هنر نمایش، نقاشی را نیز در خود جای داده است. درواقع می‌توان آن را نوعی نمایش مصیبت به روایت تصویر دانست. هر تصویر حکایتی دارد که توسط پرده‌خوان اجرا می‌شود. معمولا پرده‌خوانان دودانگ صدایی هم دارند که با زیر و بم صدا در بیننده اثر می‌گذارند. درواقع پرده‌خوانی نمایش مصوری است که با آوای انسانی تکمیل می‌شود.

خیر، این تئاتر در سال ????، نخست با نام تئاتر تهران و توسط سید علی خان نصر که تحصیلکرده فرانسه بود، راه‌اندازی و افتتاح شد.

آن زمان خیابان لاله‌زار، بسیار تمیز و شیک بود. در دهه‌های بیست و سی، این خیابان دارای چندین تئاتر از جمله تماشاخانه‌های فرهنگ، هنر، پارک و فردوسی بود که با بهره‌گیری از شاگردانی که از مدارس هنری در زمینه نمایش فارغ‌التحصیل شده بودند، با ایجاد رقابتی تنگاتنگ، در حوزه تئاتر و نمایش فعالیت می‌کردند.

افتتاح آنجا توسط نوشین انجام گرفت. تئاتر کوچه ملی که توسط مرحوم تفکری درست شده بود، تعطیل شد و مرحوم نوشین تئاتر پارس را راه انداخت. البته مسوولان دولتی با نظریات سیاسی او موافق نبودند و مرتب مورد اذیت و آزار قرار می‌گرفت. یک روز تئاترش را آتش می‌زدند، یک روز نمایشش را متوقف می‌کردند و....

خیر، تئاترها همه شخصی بودند و هیچ سالن دولتی وجود نداشت. برای همین سعی آنان بر این بود که برای بازگشت سرمایه، هر چه بیشتر مردم جذب نمایش‌ها و تئاترهایشان شوند.این تلاش برای جذب علاقه‌مندی مردم، بی‌وقفه بود.

خیلی مرزبندی و خط کشی وجود نداشت. با این حال کیفیت کارها با هم تفاوت داشت. برای مثال مرحوم نوشین با انتخاب‌های منحصر به فردش در زمینه نمایش، مدتی چنان مردم را جذب کرد که تئاتر رقیبش، یعنی تئاتر تهران سقوط کرد. در آن زمان، چون کار نوشین بی‌نظیر بود، بلیت نمایش‌هایش از 2 ماه قبل به فروش رفته بود. این رقابت‌ها، ارج و قرب تئاتر را هم نزد مردم بالا برده بود.

آقایان معزالدیوان فکری، گرمسیری، حالتی، مرحوم دهقان، استپانیان و مرحوم دکتر نامدار از اولین کارگردان‌هایی بودند که صحنه تئاتر ایران را در اختیار داشتند. اوایل کار، تمام نمایش‌ها چه خوب و چه بد، یک هفته بیشتر روی صحنه نمی‌ماند، چون مشتری نداشت چرا که مردم هنوز با آن کنار نیامده بودند و شاید برایشان هنوز جا نیفتاده بود، اما همان طور که گفتم کم کم با ایجاد یکی دو تئاتر دیگر در لاله‌زار بازار این هنر گرم شد.

تالارهای ادارات و مدارس تا سال‌ها تنها جاهایی بودند که تئاتر در آنها روی صحنه می‌رفت. اولین نمونه از این دست هم متعلق به مدرسه دارالفنون بود. اما مهر‌ماه 1344، با اتمام کار ساختمانی تالار سنگلج، نخستین تماشاخانه استاندارد تهران ساخته شد و شروع به کار کرد.

دهه 40، در چهارراه ولیعصر فعلی، محلی وجود داشت به نام کافه شهرداری باغ بزرگی داشت و مردم تهران برای تفریح و سرگرمی، عصرهای خود را آنجا می‌گذراندند و چون متعلق به شهرداری و زیرنظر آنجا بود آن را کافه شهرداری می‌نامیدند. 12 آذر 1345در این محل ، کلنگ ساخت تئاترشهر فعلی زمین زده شد که سال 1351 خورشیدی با نمایش «باغ آلبالو» با کارگردانی «آربی آوانسیان» و هنرمندان کارگاه نمایش افتتاح شد.

زمانی که بچه بودم، تئاتر به شکل کلاسیک امروزی نبود و نمایش‌هایی مثل تئاترهای سنتی سیاه‌بازی و نمایش‌های روحوضی خیلی رونق داشت. آن زمان همراه پدرم به تماشای تئاتر می‌رفتیم، یادم می‌آید تئاتری به نام «سعادت» در محله سرچشمه بود که پدرم برای این که من را تشویق به درست خواندن کند، وعده رفتن به آنجا را می‌داد. من هم به عشق تئاتر رفتن هم که شده درس می‌خواندم و هر چند وقت یک بار به عنوان جایزه همراه پدرم به آنجا می‌رفتم.در حالی که پدرم مخالف ورود من به این عرصه بود، اما خودش ندانسته مرا با این فضا آشنا کرد و عاقبت هم بر خلاف نظرش، در 20 سالگی برای نخستین بار روی صحنه رفتم.

سال 1321، بعد از اتمام درس و تحصیل، وارد دنیای تئاتر شدم. آن موقع عشق و علاقه زیادی در وجودم برای حضور در صحنه تئاتر موج می‌زد. یادم می‌آید آن موقع‌ها که جمعیت تهران شاید به سختی به یک میلیون نفر می‌رسید، فقط در خیابان لاله‌زار که مرکز فعالیت‌های هنری بود، حدود 7 سالن تئاتر داشتیم. نمایشنامه‌ای بود به نام عاشق گیج اثر مولیر و چقدر من ذوق و شوق داشتم برای اولین حضور در روی صحنه. همان‌طور که گفتم، آن موقع‌ها پدرم بشدت با کار من مخالفت می‌کرد و این مخالفت یکجورایی تا آخر عمرش هم ادامه پیدا کرد.

آن موقع‌ها بعد از این که دوران دبیرستان را به پایان رساندم، به دانشکده حقوق راه یافتم ولی به علت مسافرت‌های اداری به شهرستان‌ها، نتوانستم مدرک لیسانسم را بگیرم. چرا که از حدود سال 1323 خورشیدی، به استخدام وزارت دارایی درآمدم و مشاغل مهمی چون بازرس ویژه در زابل و ریاست حسابداری کارگزینی در چند شهرستان دیگر را به عهده گرفتم. حدود همان سال‌ها بود که وارد هنرستان هنرپیشگی شدم و در عین حال صبح‌ها در وزارت دارایی کار می‌کردم. چون به کارهای هنری علاقه داشتم، نهایتا با 24 سال خدمت در سال 1348 خودم را بازنشسته کردم. دقیقا به همین دلیل هم بود که پدرم با کار هنری من مخالفت می‌کرد و معتقد بود منی که در یک سمت دولتی مشغول فعالیت هستم، چرا باید کار هنری بکنم. امروز می‌توانم ادعا کنم که حدود 70 درصد عمر من در تئاتر و سینما صرف شده است. تا به امروز بیش از 20 نمایشنامه نوشته و کارگردانی کرده‌ام و در بیش از 200 نمایش، 40 فیلم سینمایی و 50 سریال تلویزیونی هم بازی داشته‌ام.

سال 1335 بود که از طرف اداره کل هنرهای زیبای کشور برای بزرگ‌ترین فستیوال بین‌المللی تئاتر در پاریس، به فرانسه اعزام شدم و در مدت 3 ماه اقامت در پاریس، به مطالعه و تحقیق در زمینه تئاتر مشغول بودم.

نمایشنامه‌های ازدواج فوری، پرواز دخترها، میشل استروگف و مسیوژوزف از نخستین کارهایی بود که در آنها بازی کردم. بعد از آن هم حدود 20 نمایشنامه را یا نوشتم یا کارگردانی کردم. سال‌های دهه 40 خورشیدی هم به دعوت یکی از کمپانی‌های آمریکایی که فکر می‌کنم مینیا پولیس یا مینیا سوتا بود، برای ایفای نقش در تئاتری به نام «در آمریکا اتفاق افتاد» به ایالات متحده رفتم. در مدت اقامت در آمریکا، جوایز متعددی هم گرفتم.

ترس و اضطراب زیادی داشتم که تا پایان نمایش هم رهایم نکرد. اوایل زیاد دچار این حالت می‌شدم. حتی یادم هست یک بار به خاطر اضطراب زیادی که داشتم، تمرکزم را هنگام اجرا از دست دادم و نتوانستم نقشم را به پایان برسانم. شاید اگر مشوقی داشتم این ترس در من کمرنگ‌تر می‌شد ولی من مشوقی نداشتم. هر چه بود علاقه و پشتکار خودم بود. البته بعدها که بیشتر روی صحنه رفتم، تشویق مردم و حمایت‌هایشان بهترین مشوق من شد.

همان‌طور که گفتم آن موقع‌ها خیلی از خانواده‌ها با فعالیت‌های هنری فرزندانشان مخالفت می‌کردند و بیشتر از همه پدر من بود که وقتی متوجه شد، مرا از خانه بیرون کرد. بعد از یک ماه با وساطت اقوام به خانه برگشتم، اما پدرم همچنان با من قهر بود و تا چند ماه بعد هم با من صحبت نمی‌کرد.

بله. تقریبا همه آنها از یک فرمول استفاده می‌کردند.

تئاترهای شادی‌آور تا زمانی حرف اول را می‌زدند که هنوز فیلمفارسی جایی در میان مردم نداشت، از اوایل دهه 40 بود که گیشه سینماها با آثار فیلمفارسی گرم و بازار تئاترهای شادی‌آور کساد شد. این فیلم‌ها البته مضمون و محتوایی هم نداشتند و بیشتر جنبه سرگرم‌کننده‌شان بود که آنها را مشهور می‌کرد.

یکی دو بار این اتفاق افتاد و خودم هم آموزش دادن را بسیار دوست دارم، ولی شرایط لازم فراهم نشد و تداخلی که کار آموزش با قراردادهای کاری که می‌بستم، ایجاد می‌کرد، در نهایت موجب شد که از این کار صرف‌نظر کنم.

جوان‌های علاقه‌مند ابتدا باید ببینند که آیا واقعا در این زمینه استعداد دارند یا نه. خیلی از آنان بدرستی نمی‌دانند گرایشی که به بازی در سینما یا تئاتر دارند، عشق است یا هوس، بازیگری برای نسل ما عشق بود و نه چیز دیگر. صفت ویژه یک هنرمند، خلاق بودن است، یعنی باید قسمتی از خودش را کشف کند که برایش ناشناخته بوده است. یک هنرمند به عقیده من باید سواد کافی داشته باشد و دامنه اطلاعات خودش را در آن زمینه خاص وسعت بخشد. در صورتی که تمام صفات لازم را داشته باشد، باید آینده را بسنجد که آیا می‌تواند در مقابل تمامی مسائل و مشکلات بایستد. من توصیه می‌کنم در صورتی که جوانان استعداد و شرایط لازم را ندارند، به هیچ وجه وارد این حرفه نشوند.

مشکل اصلی در خود فیلمنامه‌هاست، چرا که ما بازیگران خوبی داریم که بخوبی از عهده نقشی که به آنها واگذار می‌شود، برمی‌آیند. اینجاست که انتخاب یک قصه خوب یا بد، حتی نوع بازی بازیگر را هم تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. خیلی اوقات پیش می‌آید که نقش‌هایی به من پیشنهاد می‌شود که من هرگز بازی در این نوع فیلم‌ها را قبول نمی‌کنم.

من از تئاتر به سینما و تلویزیون آمدم. البته بعد از انقلاب دیگر کار تئاتر نکردم، اما حدود سال 1371 با سریال سمندون به کارگردانی ناصر هاشمی اولین حضور بعد از انقلاب خودم را در تلویزیون تجربه کردم. بعد از آن در سریال‌های زیادی بازی داشتم از جمله همه فرزندان من، ‌خانه آرزوها، عشق گمشده، خانواده خوب ما، خانه سبز و خیلی مجموعه‌های دیگر. فکر می‌کنم سریال خانه سبز و نقشی که در آن داشتم، برایم خاطره‌انگیزتر از بقیه بود. بخصوص این که این سریال در زمان خودش بیننده‌های زیادی هم داشت.

از سال 69 در فیلم دونیمه‌سیب به کارگردانی کیانوش عیاری، بازی خود را شروع کردم و بعد از آن در فیلم‌های روز شیطان، زمان از دست رفته، ستاره‌ها، ‌بوی کافور، عطر یاس و جعبه موسیقی هم ظاهر شدم.

من افراط و تفریط بیش از اندازه در هیچ کاری را نمی‌پسندم. معمولا در طول روز علاوه بر مطالعه و نوشتن، پیاده‌روی را در عادت‌های روزمره‌ام قرار داده‌ام. هیچ‌گاه حسادتی نسبت به چیزی یا کسی نداشته‌ام، همواره قناعت کرده و درویش‌مآب زندگی کرده‌ام.

در حال حاضر مشغول نوشتن کتابی هستم که به گوشه‌هایی از تاریخ نهفته مملکتم می‌پردازد. این کتاب، گردآوری اسنادی است که در منابع مختلف به چاپ رسیده است. به نوعی کتاب جدیدم جمع‌آوری مطالبی درباره تاریخ، آثار باستانی و مفاخر ارزشمند ایران است.

قدر رویاهای بی‌پایان، نعمت جوانی و سلامت خود را بدانند و یادشان باشد زمان، بسیار کوتاه است و گذرا. صداقت و حقیقت را همیشه سرلوحه زندگی خود قرار دهند و در طول زندگی خود، پیرو راه خیر و انسانیت باشند.