بازنگری 3 ضلع تفکر ابوزید

می‌توان آرا و پروژه فکری نصر حامد ابوزید را در یک مثلت خلاصه کرد؛ یعنی آرای او دارای 3 ضلع است. ضلع اول آن نقد آرا و افکار امام شافعی است که در جهان اهل سنت مهم‌ترین فقیه محسوب می‌شود و بهترین الگوی فقهی را ارائه داده است و پروژه اصلی‌‌اش در ابتدا در کتاب «الامام الشافعی و تاسیس الایدیولوجیه الوسطیه: امام شافعی و تاسیس ایدئولوژی میانه» نقد آرای امام شافعی بوده است. جهت کلامی که ضلع دوم تفکر نصر حامد ابوزید را تشکیل می‌دهد نقد آرای اشعریت و اشاعره و خصوصا آرای امام غزالی است که می‌توانیم بگوییم مهم‌ترین پروژه علمی تحقیقی نصر حامد است که وی معتقد است آن ایده‌ای که اشاعره دارند که قرآن را ازلی و قدیم می‌دانند مانع پیشرفت تفکر اسلامی شده و مهم‌ترین تجلی این اندیشه را در واقع می‌توان گفت که در غزالی به چشم می‌خورد. اشاعره معتقد هستند که کلام خداوند قدیم است و حادث نیست و قرآن را از این جهت قدیم می‌دانستند، امام غزالی مهم‌ترین مدافع این تفکر است که نصر حامد با این تفکر و اندیشه مخالفت می‌کند. وی در واقع با طرح ایده تاریخیت قرآن که معتقد است قرآن رابطه جدلی با شرایط علمی صدر اسلام دارد این اندیشه را نقد می‌کند. ضلع سوم تفکر نصر حامد احیای یک نوع جریان اعتزال و یا نواعتزالی است که در ابن رشد به چشم می‌خورد و آن هم از طریق نقد آرای غزالی است و خصوصا پیوندی که غزالی میان دین و سیاست می‌دید که نصر حامد آن را هم نقد می‌کند.

ابوزید بیشتر یک گرایش خاصی را در میان مباحث جدید دنبال می‌کند. امروزه مباحث جدیدی در حوزه تفکر دینی و مباحث قرآنی مطرح می‌شود؛ مباحث زبان‌شناسی، مباحث نشانه‌شناسی و روش‌های جدید. همه اینها به نوبه خود دارای اهمیت است ولی نصر حامد ابوزید از این میان یک دیدگاه بسیار افراطی را می‌پذیرد و به نظر می‌رسد آن‌طور هم که ادعا می‌کند در بین همین حوزه‌های جدید هم قابل قبول نباشد. در واقع او، ایده تاریخیت متن را دنبال می‌کند و ماهیت اعتباری برای متن قائل نیست، یعنی متن را به یک شکل در نظر نمی‌گیرد که یک پیامی را نویسنده و گوینده به مخاطب خود انتقال می‌دهد، بلکه می‌گوید این پیامی که انتقال می‌یابد از فیلترهایی مانند فیلترهای فرهنگ می‌گذرد و رنگ خود را عوض می‌کند، لذا از این جهت ماهیت کاملا ارتباطی برای متن قائل نیست. او خود تاکید می‌کند که از مباحث هرمنوتیکی کم متاثر بوده، ولی بعضی‌ها تلاش می‌کنند که هرمنوتیک فلسفی و ایده‌هایی که در هرمنوتیک فلسفی از ابوزید طرح است را دنبال کنند. نصر حامد با تکیه بر برخی آرای افراطی در زبان‌شناسی مانند آرای نسبیت‌گرایانه به بحث تاریخیت قرآن می‌پردازد.

به نظر من 70، 80 درصد روشنفکران سکولار در آرایشان متاثر از ابوزید هستند و تقریبا می‌توان گفت بیشتر این آثار را استفاده کردند. مثلا نظریه قبض و بسط متأثر از مقدمه مفصلی است که در کتاب «الامام الشافعی و تاسیس الایدئولوجیه الوسطیه» آمده است. این کتاب مقدمه مفصلی دارد و تقریبا همان اصولی که در قبض و بسط می‌بینیم در مقدمه این کتاب آمده است یا بحث تجربه نبوی نیز همین طور که در آن معنای متن و تاریخیت آن را بحث کرده است و خیلی از بحث‌های دیگری که نصر حامد در کتاب‌هایش مطرح کرده است با فاصله زمانی اندکی روشنفکران ما هم همان مطالب را مطرح کردند. نمی‌خواهم بگویم همه روشنفکران ما متاثر از نصر حامد هستند ولی آنهایی که توانایی مطالعه متون عربی را داشتند بهره زیادی بردند.

آرای ابوزید متاثر از چند جریان فکری در جهان عرب است. یک نمونه آن مباحثی است که طه حسین در مورد زمان عرب جاهلی مطرح کرده است. ابوزید می‌‌گوید من دارم بمبی که طه حسین در اندیشه جهان عرب منفجر کرده را توسعه و آثار و تبعاتش را افزایش می‌دهم. همچنین ابوزید تحت تأثیر اندیشه‌های امین خولی است. امین خولی استاد بزرگی بود که 3 جریان مهم در میان شاگردانش پیدا شد؛ یک جریان چپ اسلامی است که حسن حنفی و دیگران در آن فعال هستند. جریان دیگر راست اسلامی است که نصر حامد ابوزید جزو رهبران آن محسوب می‌شود و جریان معتدل و میانه‌رو که عایشه عبد الرحمن سردسته آنها بوده است. در میان اینها نصر حامد که به راست اسلامی مشهور شده از این جهت با امین خولی موافق است که قرآن را به سیاق تاریخی‌اش محدود می‌کند و خیلی از دلالت‌های قرآن که در طول تاریخ پیدا شدند را حذف می‌کند و معتقد است که خیلی از جریان‌های مهم سیاسی در طول تاریخ اسلام از توسعه بیش از حد دلالت‌های قرآن پیدا شدند.

سید حسین امامی 
جام جم