‌آینده ‌‌فناوری‌های ایران

کار روی پایلوت آینده‌نگاری مناسب‌ترین فناوری‌های ایران 1404 که به صورت مختصر به پامفا 1404 معروف است، از حدود 2 سال پیش شروع شده است. دکتر آریا الستی، رئیس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور چندی پیش در گفتگویی درباره وضعیت نقشه جامع علمی کشور، از این طرح به عنوان یکی از مهم‌ترین کارهای در دست اقدام مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور نام برد و در پاسخ به این پرسش ما که آیا بهتر نبود پیش از تهیه نقشه به بحث آینده‌نگاری و رصد علم و فناوری طی سال‌های آینده می‌پرداختیم تاکید کرد:یکی از اسناد بالادستی که در این آینده‌نگاری مورد توجه قرار گرفته، سند چشم‌انداز است. این سند کلیات و چشم‌اندازی را از آینده مطلوب علمی و فناوری کشور ترسیم کرده است، اما بهتر بود این آینده‌نگاری پیش از تهیه نقشه جامع علمی کشور انجام می‌شد. البته نسخه نقشه جامعی که از سوی وزارت علوم آماده شد یک بخش آینده‌نگاری نیز دارد اما نه به مبسوطی نتایج پامفا. اتفاقا همین گروهی که در مرکز ما طرح پامفا را انجام می‌دهند، بخش آینده‌نگاری پیش‌نویس نقشه جامع علمی کشور را هم آماده کرده‌اند، ولی زمان کم بود و باید سریع‌تر به اهداف نقشه می‌رسیدیم. درست است که بخش آینده‌نگاری نقشه به صورت خلاصه و با روش‌های دیگری انجام شده، اما از نتایج اولیه این طرح پامفا که 2‌سال است روی آن کار تخصصی انجام می‌شود استفاده کافی شده است. نتایج طرح پامفا در آینده هم در برنامه‌های مختلف استفاده خواهد شد. مثلا اگر به آخرین مراحل تدوین برنامه پنجم توسعه برسد، شاید در آنجا هم استفاده شود. الستی افزود: به نظرم مهم‌ترین فواید انجام طرح پامفا، یکی کسب تجربه انجام این طرح ملی و پیچیده است و دوم تربیت یک گروه متخصص با تجربه کار ملی در این زمینه است و سوم این‌که فرصتی پیش آمده تا نتایج آینده‌نگاری و شیوه استفاده از آنها را به مسوولان و سیاستگذاران علم و فناوری نشان ‌دهیم.

گام به گام تا تصمیم‌گیری برای آینده

به گفته رئیس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور پس از طرح ایده اولیه پامفا به دلیل اهمیت موضوع و لزوم همکاری ملی برای اجرای چنین طرحی، موضوع با برخی‌ نهادها و سازمان‌های علمی و پژوهشی در میان نهاده شد تا حرکتی فراسازمانی شکل گیرد و اصل اساسی مشارکتی بودن آینده‌نگاری رعایت شود. از سوی دیگر چون آینده‌نگاری برنامه‌ای سنگین است، لازم بود تا درک درستی نیز از محیط سیاستگذاری علم و فناوری ایران پدید آید، از این رو تصمیم بر آن شد تا این طرح به طور تدریجی تکامل یابد و به شکل مرحله‌ای انجام پذیرد. دکتر الستی در نشستی که به انگیزه همایش‌آینده‌نگاری فناوری ایران برگزار شد، افزود: به این منظور گروهی متشکل از خبرگان و سازمان‌های فعال در این زمینه، تحت عنوان «کمیته راهبری» در آبان سال 1385 تشکیل شد تا علاوه بر تعیین راهبردهای کلی طرح، مشارکت سازمان‌های مختلف در اجرای طرح را نیز تسهیل کند.

الستی با اشاره به مراحل اجرای طرح در کشور گفت: چون کار آینده‌نگاری قبلا در کشور ما انجام نشده بود، در مرحله اول یا مقدماتی پرسشنامه دوره هشتم آینده‌نگاری ژاپن برای تست انتخاب شد. این پرسشنامه یک‌بار در تهران با حدود 60 نفر از متخصصان و بار دیگر در دانشگاه صنعتی اصفهان ارائه شد.

وی گفت : کشورهایی مثل ژاپن حدود 8 دوره از این آینده‌پژوهی را پشت‌سر گذاشته‌اند و کشورهای دیگر بدون استثنا مرحله یادگیری و استفاده از تجارب دیگران را داشته‌اند. به عنوان مثال کره‌ای‌ها از ژاپنی‌ها، فرانسوی‌ها از کره‌ای‌ها و آلمانی‌ها از ژاپنی‌ها استفاده کرده‌اند. آلمانی‌‌ها برای دور اول آینده‌نگاری، تیمی را به ژاپن فرستادند تا آموزش ببینند و پس از آن در دوره بعدی تیمی از ژاپن بر کارهای آنها نظارت داشت. برای این که نرخ مشارکت خیلی پایین بود، آنها اعلام کردند این دوره‌ها تجربی و آزمایشی بوده است.

رئیس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور یادآور شد: ا‌لبته در زمینه مرحله اول آینده‌نگاری ما هم نرخ بازگشت بسیار پایین و حدود 15 درصد بود. ضمن این‌که پاسخ‌های دریافتی نیز نتایج تامل برانگیزی داشت. براساس تحلیل پاسخ‌های رسیده، در این مرحله متوجه شدیم پرسشنامه بومی ایران باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد و چه فعالیت‌های ترویجی روی جامعه علمی ایران باید انجام شود تا نرخ مشارکت بالا برود. در واقع متوجه شدیم سوالات باید از چه جنسی باشد که پاسخ‌ها معتبر باشند. به این ترتیب ما یک نوع بررسی اولیه روی جامعه علمی کشور انجام دادیم. بر مبنای نتایج مرحله مقدماتی و تحلیلی که روی نحوه پاسخ دهی انجام شد و آسیب‌های شناسایی شده راه حلی استخراج و براساس آن مرحله دوم پامفا طراحی شد.

به گفته دکتر الستی خوشبختانه نتایج به دست آمده از این مرحله توانست اطلاعات بسیاری را درخصوص چارچوب مفهومی و چه درخصوص فرآیند اجرای طرح در اختیار ما قرار دهد و در این میان، شناخت فرآیند اجرای کار و دستیابی به رفتار جامعه خبرگان ایرانی مهم‌ترین نتایج این مرحله یکساله بود.

رئیس همایش ملی آینده‌نگاری فناوری ایران 1404 افزود: مرحله اصلی طرح پامفا که آبان 86 آغاز شده با پوشش دادن 5 حوزه مختلف در قالب 5 پانل، بر استفاده از روش‌های پانل، دلفی و سناریونگاری متمرکز است. این 5 حوزه شامل الکترونیک، سخت‌افزار و مخابرات، فناوری‌های هوافضا، فناوری‌های دریا، فناوری اطلاعات و نرم‌افزار و زیست فناوری است.

الستی درباره ویژگی‌های مرحله دوم پامفا گفت: در این مرحله تلاش شد، خبرگانی از ذی‌نفعان اصلی، یعنی بخش سیاستگذاری، بخش دانشگاهی و بخش صنعت، در فرآیند مشارکت یابند تا از هم‌افزایی تخصص و دانش ضمنی آنان حداکثر بهره‌برداری صورت پذیرد که تعداد متخصصان پانل‌ها حدود 60 نفر، تعداد خبرگانی که پرسشنامه دلفی برای آنان ارسال شد، حدود یکهزار تن و مشارکت‌کنندگان در کارگاه‌های سناریونگاری حدود 75 نفر بوده است. پس از اتمام این مرحله، مجموعه‌ای از سناریوها تدوین شد که در هر یک از آنها، وضعیت آینده ایران تا سال 1404 در هر یک از حوزه‌های تخصصی تشریح شده است. به‌طورکلی هدف از اجرای این مرحله، گردآوری دانش نهفته متخصصان و صاحبنظران ملی است و امید می‌رود با پاسخگویی بسیاری از اندیشمندان سراسر کشور، مجموعه‌ای غنی از دانش ملی و راهبردی برای اجماع صاحبنظران این عرصه مهم فراهم آمده باشد. الستی افزود: در مرحله سوم طرح، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور تلاش دارد، با بهره‌گیری از تجربه‌های دو مرحله قبلی، بر حوزه‌های عامی متمرکز شود که ممکن است از مجموعه‌ای از فناوری‌های ذکر شده در مرحله دوم بهره بگیرد به عنوان مثال، بخش حمل و نقل، بخش انرژی، بخش آموزش، بخش اقتصاد و... که در هر یک از آنها از مجموعه‌ای از فناوری‌های مختلف استفاده می‌شود. البته این مرحله از طرح، مرحله‌ای بشدت مشارکتی است که در آن لازم است با همکاری دستگاه‌های ذی‌ربط و مسوول هر حوزه (همچون وزارت نفت، وزارت نیرو، وزارت راه و ترابری و...) و با استفاده از تجارب و نتایج مرحله دوم، به آینده‌نگاری و شناسایی آینده‌های بدیل و مطلوب کشور در هر حوزه پرداخت.

آینده‌نگاری، پیش‌بینی نیست

آینده‌نگاری کاری بسیار مشکل و پیچیده است و نباید فراموش کرد که آینده‌نگاری، پیش‌بینی نیست. طرح آینده‌نگاری یک فعالیت از پایین به بالاست، یعنی نظرات و پیش‌بینی‌ها و آرمان‌های جامعه جمع می‌شوند و بعد بر مبنای آنها تصمیماتی در حوزه‌های سیاستگذار و در قالب اسناد از بالا به پایین ابلاغ می‌شود. توجه به آینده‌نگاری از آنجا اهمیت می‌یابد که به اعتقاد الستی، اگر ما کار اول را انجام ندهیم، یعنی اسناد و مقررات ما بر مبنای مطالعات از پایین به بالا ارائه نشود، به یک دستورالعمل و ابلاغیه تبدیل می‌شود که ما را به هیچ کجا نخواهد رساند و اطمینان می‌دهم در حد دستور، یک سری تحرکاتی اتفاق می‌افتد، اما به افق مورد نظر نمی‌رسیم.

وی درباره همایش نیز گفت: قصد داریم نتایج استخراج شده به صورت ملموس در اختیار جامعه علمی کشور، مدیران و سیاستگذاران کشور قرار گیرد و روش و انجام کار و استفاده از آن ارائه شود. از آنجا که این پروژه سیستماتیک و روشمند شده است، نقد آن میسر است و به صورت علمی نتایج آن قابل نقد است و این نکته مثبتی برای این پروژه به حساب می‌آید. امیدوارم نتایج نقد شود و نقدها را جمع کنیم تا 5 جلد کتابی که در 5 حوزه فناوری تدوین وچاپ شده‌اند، در چاپ دوم همراه با نقدها منتشر شوند.

الستی در پایان درباره اهداف برگزاری همایش ملی آینده‌نگاری فناوری ایران 1404گفت: در این همایش قصد داریم آینده‌نگاری دوره‌ای را به تصمیم‌گیران کشور و جامعه علمی پیشنهاد دهیم. حالا که یک مرحله پایلوت انجام شده، لازم است بدنه علمی کشور و دستگاه‌های مرتبط با علم و فناوری یک موسسه را تعیین کنند تا کار آینده‌نگاری کشور به صورت دوره‌ای انجام و نتایج آن آماده‌سازی شود. ضمن این‌که در حوزه‌های وسیع‌تر کار آموزش جامع در سطح کشور صورت گیرد و فعالیت هر دو سال یکبار انجام شود. همچنین بودجه‌ای به صورت متمرکز و با نظارت یک دستگاه به این کار اختصاص یابد.

بهاره صفوی