نقطه تلا‌قی

بی‌اعتمادی به روس‌ها در عمق فرهنگ ترکیه ریشه دوانیده است تا آنجا که عبارت «روس‌های خائن» در بین مردم این کشور برای اشاره به همسایه شمالی ترکیه رواج دارد. شاید به همین دلیل بود که وقتی ولادیمیر پوتین و رجب طیب اردوغان، نخست‌وزیران دو کشور طی دیداری در روز 16 اوت جاری در آنکارا، پایتخت ترکیه طیف وسیعی از توافقنامه‌های دوجانبه را به امضا رساندند خیلی‌ها شگفت‌زده شدند.

در همین مورد هم بسیاری از ترک‌ها به توافقنامه منعقد شده برای انتقال منابع گازی روسیه با ایجاد خط لوله جدیدی در آب‌های قلمرویی ترکیه در دریای سیاه توسط شرکت گازپروم صفت «مزورانه» را اطلاق کردند. این خط لوله در صورت اجرا اکراین که در حال حاضر مسیر اصلی انتقال 80 درصد گاز صادراتی روسیه به اروپا است را دور می‌زند.

روسیه بارها به دلیل اختلاف با اکراین اقدام به بستن شیرهای گاز کرده و هزاران تن را در اروپا در معرض سرما قرار داده است. اتحادیه‌اروپا با هدف کاستن از اتکایش به روس‌ها از دیرباز خواستار ایجاد خط لوله جایگزینی برای رساندن منابع گازی حوزه خزر به اروپا بوده که این طرح تحت عنوان نابوکو شناخته می‌شود.

قرارداد خط لوله ناباکو در ماه ژوئیه با حضور کشورهای دخیل در اجرای آن در ترکیه به امضا رسید. همین مساله موجب شده خیلی‌ها از خود بپرسند تر‌ک‌ها کدام طرفی هستند؟ پاسخ خیلی ساده است: طرف خودشان. این کشور که در چهارراه خاورمیانه غنی از منابع انرژی و جمهوری‌های سابق اتحاد جماهیر شوروی قرار گرفته است، سعی دارد از موقعیت جغرافیایی خود حداکثر بهره را به عنوان کانون ترانزیت گاز ببرد. مقامات آنکارا در عین حال در تلاش هستند از کارت انرژی به مثابه ابزاری برای پیشبرد اهداف خود برای الحاق به اتحادیه‌اروپا استفاده کنند.

تحقق این هدف مستلزم همکاری با روس‌ها است. ترک‌ها در برابر موافقت با طرح روس‌ها برای احداث خط لوله جدیدی به موازات سواحل جنوبی دریای سیاه [مسیر جنوبی] حمایت مسکو از خط لوله جدیدی برای متصل ساختن بندر سامسون در حاشیه آب‌های این دریا به بندر جیحان در کنار آب‌های دریای مدیترانه را به دست آوردند. حتی گفته می‌شود ترک‌ها در جریان مذاکرات با روس‌ها توانستند قول خرید یک واحد نیروگاه هسته‌ای با قیمت پایین و تخفیف‌دار را هم از مسکو بگیرند.

خط لوله مسیر‌ جنوبی و نابوکو رقیب هم نیستند بلکه در واقع مکمل هم تلقی می‌شوند یا لااقل احمد داود اوغلو، وزیر امورخارجه ترکیه اصرار دارد توافق آنکارا با هر دو طرح را این‌گونه توجیه کند.

همین قاعده را به روابط ترکیه و روسیه هم می‌توان تسری داد. با پایان دوران جنگ سرد منافع این دو کشور به نوعی با هم تلاقی کرد. هر دو کشور از عملیات علیه طالبان در افغانستان حمایت کردند ولی به صف مخالفان حمله ائتلاف تحت رهبری ایالات‌متحده به عراق پیوستند.

تصویر ترکیه به عنوان کشوری دست‌پرورده و البته مطیع آمریکا در سال 2003 و زمانی که پارلمان این کشور با طرح پنتاگون برای انتقال بخشی از نیروهایش به شمال عراق از طریق خاک ترکیه و گشودن جبهه دومی علیه ارتش صدام مخالفت ورزید، رنگ باخت.

بزرگ‌ترین آزمون ترکیه در جریان جنگ روسیه و گرجستان در اوت سال گذشته میلادی از راه رسید. ترک‌ها با دقت تمام مفاد معاهده مونتروکس ناظر بر چگونگی عبور کشتی‌ها از تنگه بسفر را به مرحله اجرا درآوردند. در این چارچوب تنها تعداد انگشت‌شماری از شناورهای جنگی ارتش آمریکا اجازه یافتند با عبور از بسفر وارد دریای سیاه شوند. ترک‌ها به همان اندازه روس‌ها مایل نبودند آمریکایی‌ها در دریای سیاه که حیات خلوت دو کشور تلقی می‌شود،‌ حضور پیدا کنند.

آمریکایی‌ها این مساله را چطور تحلیل کردند؟

یان لسر، تحلیلگر صندوق مارشال آلمان در واشنگتن، پایتخت ایالات‌متحده با تاکید بر این که لااقل در این مقطع آمریکایی‌ها اهمیت خاصی برای این مساله قائل نیستند، می‌گوید: نوع رابطه و تعامل ترکیه با ایران اهمیت به مراتب بیشتری برای دولت اوباما دارد. او می‌افزاید: آمریکایی‌ها گرایش ترکیه به نزدیک شدن به روسیه را در قالب سیاست خارجی جدید آنکارا می‌بینند که حول محور افزایش همکاری و تعامل با همسایگان دور می‌زند.

اروپایی‌ها هم به دلیل اختلاف‌نظر بر سر چگونگی تدوین سیاست واحد اتحادیه‌اروپا در قبال روسیه نمی‌دانند تعامل نوظهور ترکیه و روسیه را چطور باید تفسیر کنند. با این حال سیلویو برلوسکنی، نخست‌وزیر ایتالیا به دلیل مشارکت شرکت ایتالیایی «‌انی» در احداث خط لوله مسیر جنوبی در مراسم امضای توافقنامه احداث این خط تازه در ترکیه حضور داشت.

همگرایی دوجانبه

روسیه بزرگ‌ترین شریک تجاری ترکیه است که به تنهایی 68 درصد گاز مصرفی این کشور را تامین می‌کند. شرکت ‌های ساختمان‌ سازی ترکیه تقریبا در سراسر روسیه فعال هستند ، هر ساله میلیون‌ها گردشگر روسی روانه تفرجگاه‌های ساحلی ترکیه می‌شوند و تنها در شهر ساحلی آنتالیا در حاشیه آب‌های مدیترانه 15 هزار شهروند روسی سکونت دارند که بسیاری از آن‌ها زنان روس هستند که با مردان ترک ازدواج کرده‌اند.

روس‌های ساکن آنتالیا روزنامه روس‌زبان خود را دارند و مدتی است برای ساخت کلیسای ارتدکس برای خود به تکاپو افتاده‌اند. اگرچه موج اول مهاجران روس که به شهرهای توریستی ترکیه رفتند زنان بدکاره بودند لیکن شکل این مهاجرت در ادامه تغییر کرد.

پوتین و اردوغان از وجوه مختلفی با هم شباهت‌های شخصیتی دارند. هر دو افرادی دیرجوش، اهل ورزش و البته دارای روحیاتی خودکامه هستند. شاید به همین دلیل است که ترکیه یکی از معدود کشورهایی است که روسیه امروز با آنها احساس راحتی می‌کند و در استراتژی جهان چندقطبی روسیه که در آن کشورهای بزرگ سیاست‌های مستقل در پیش می‌گیرند، ترکیه جای خاصی را به خود اختصاص داده است.

دولت ترکیه حتی با کلیسای ارتدوکس روسیه هم رابطه خوبی برقرار کرده است. آنکارا در اقدامی که به نوعی خوش‌خدمتی به کریل، اسقف اعظم کلیسای ارتدوکس روسیه است برای بارتلمیو اول، اسقف اعظم کلیسای ارتدوکس استانبول که به نوعی رقیب کریل محسوب می‌شود محدودیت‌هایی قائل شده است.

بدبینی دیرینه

با وجود همه این تحولات به نظر می‌رسد بدبینی تاریخی ترک‌ها و روس‌ها نسبت به هم به قوت خود باقی است. مسکو از حمایت ضمنی ترکیه از چچن‌ها ناخرسند است.

طاهر بیوک‌کروکجو، از وعاظ ترکیه که در شبکه KON برنامه هفتگی دارد هر وقت در مورد چچن سخن می‌گوید با لفظ «خوک» از روس‌ها یاد می‌کند. در نقطه مقابل مقامات روسی مدارس مذهبی که توسط فتح‌الله گولن، از دیگر رهبران مذهبی ترکیه تامین مالی می‌شوند را تعطیل کرده و از فعالیت آنها جلوگیری می‌کنند.

ترک‌ها از خودداری روس‌ها از تروریست تلقی کردن کردهای جدایی‌طلب حزب کارگران کردستان ترکیه (PKK) که شمال عراق را به پایگاهی برای خود تبدیل کرده‌اند، ناخرسند هستند. علاقه‌مندی مسکو به مداخله در بحران قره‌باغ و حمایت مسکو از مذاکره جمهوری آذربایجان و ارمنستان برای حل اختلاف‌شان بر سر این منطقه هم زیاد به مذاق ترکیه خوش نیامده است.

به اعتقاد مقامات وزارت امور خارجه ترکیه دلیل اصلی پیشقدم شدن روسیه برای میانجیگری در این مساله ترمیم خدشه‌ای است که با جنگ با گرجستان به وجهه روس‌ها وارد آمد و شاید مهمتر از آن روس‌ها خواستار جلوگیری از برقراری صلح بین ارمنستان و ترکیه هستند. حل اختلافات ارمنستان و ترکیه و بازگشایی مرزهای دو کشور به ضرر روس‌ها و عامل کاهش نفوذشان در ارمنستان خواهد بود. برقراری امنیت در مرزهای ارمنستان در حال حاضر همانند دوران اتحاد جماهیر شورویبر عهده ارتش روسیه است.

منبع: آسیا تایمز
مترجم: رضا سادات