دوران پر فروغ

مصوبه اول ناظر بر پایان استقلال‌ عمل دستگاه قضایی نیروهای مسلح بود که این دستگاه را زیرمجموعه قوه‌قضاییه ترکیه قرار می‌دهد و دومی دولت را متعهد به پاکسازی 500 هزار مینی می‌کند که در دهه 1950 میلادی با هدف جلوگیری از رسوخ کردهای ترکیه به خاک ترکیه در طول مرزهای دو کشور کار گذاشته شدند و با گذشت بیش از نیم‌قرن هنوز قربانی می‌گیرند.

احزاب اپوزیسیون و ارتش ترکیه یکصدا با این دو لایحه مخالفت کردند و آنها را عامل تضعیف امنیت ملی و استقلال عمل ارتش توصیف کردند. دلیل دیگر آنها هزینه سنگین اجرای طرح پاکسازی مناطق مین‌گذاری شده بود که حدود نیم میلیارد دلار برآورد شده است.

استدلال دولت ترکیه این است که استقلال عمل دستگاه قضایی نیروهای مسلح راه را بر انجام اقدامات غیرقانونی توسط نظامیان هموار می‌کند. تا آنجا‌که به لایحه پاکسازی مناطق مین‌گذاری شده در طول خط مرزی سوریه مربوط می‌شود هم دولت می‌گوید به واسطه امضای معاهده اتاوا در سال 2003 میلادی که اعضا را به عدم استفاده از مین‌های ضدنفر ملزم کرده است ناچار به اجرای برنامه پاکسازی است.

در واقع هر دولایحه به کاهش نفوذ ارتش کمک می‌کند و با کاهش تنش در طول مرز مشترک ترکیه با سوریه راه را بر ارتقای روابط دو کشور و بهبود وجهه ترکیه نزد کشورهای عرب هموار می‌کند. از نظر مقامات ارشد دولت رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه این لایحه در واقع تیری با دو نشان‌است.

تلاش ترکیه برای بهبود مناسبات با سوریه به پاکسازی مین‌ها منحصر نمی‌شود. اواخر ماه آوریل بود که ارتش ترکیه برای اولین بار اقدام به برگزاری رزمایش مشترکی با حضور نظامیان سوریه کرد.

اسرائیل که متحد ترکیه تلقی می‌شود با ناخرسندی این رزمایش را تحت نظر داشت. استدلال برخی تحلیلگران صهیونیست‌ این بود که ترکیه مترصد فاصله گرفتن از تل‌آویو و نزدیکی به جهان عرب است اما گام‌های بعدی مقامات ترکیه‌ نشان داد این کشور مترصد حفظ مراودات خود با صهیونیست‌ها در عین نزدیک‌تر شدن به کشورهای عرب است.

تلاش آرام اما پیگیر زمامداران ترکیه برای نزدیکی به جهان عرب که پس از قدرت گرفتن احزاب اسلامگرا در این کشور محسوس‌تر شده است را می‌توان نوعی رجعت به خویشتن توصیف کرد. خاستگاه این رجعت را باید در اقدمات سکولارهای ترکیه جست که برای دهه‌ها به دنبال نزدیکی هر چه بیشتر ترکیه به کشورهای اروپایی و تغییر سنن و عادات مذهبی مردم بوده‌اند.

بیداری مذهبی

توسعه اقتصادی به غایت نامتوازن ترکیه در دهه‌های 70 و 80 میلادی با تمرکز بر نوسازی صنایع حاشیه شهرهای بزرگ به قیمت فراموشی مناطق روستایی به دست آمد.

رشد سریع صنایع نیمه سنگین در حومه شهرهایی چون استانبول، آنکارا و ازمیر باعث شد صدها هزار نفر از روستانشینان دارای باورهای سنتی به امید کسب درآمد بیشتر و جهش فرهنگی، روستاها را ترک کرده و روانه شهرها شوند. این روند به احداث آلونک‌نشین‌های اطراف شهرهای بزرگ منجر شد که به مرور زمان و طی دهه 90 میلادی جذب بافت شهری شدند.

با وجود آن که این مهاجران اندک‌اندک به طبقه متوسط شهری پیوستند لیکن به واسطه گرایش‌شان به مذهب از افزایش نقش مذهب در سیاست حمایت می‌کنند. حضور همین طبقه متوسط متدین به تجدد و هواداران سنت‌ها در عرصه سیاسی بود که در سال 1996 میلادی برای حزب رفاه به رهبری نجم‌الدین اربکان در انتخابات پارلمانی پیروزی به ارمغان آورد و برای اولین بار اسلامگراها را به راس هرم قدرت در ترکیه رهنمون ساخت.

اربکان که در واقع اولین رئیس دولت اسلامگرای ترکیه پس از شکل‌گیری جمهوری ترکیه در سال 1923 میلادی بود با موضعگیری‌های ضداسرائیلی‌اش، انتخاب ایران به عنوان مقصد اولین سفرش در مقام نخست‌وزیر به خارج از ترکیه و طرحی که برای تشکیل گروهی متشکل از 8 کشور در حال توسعه اسلامی موسوم به8D برای ارتقای همکاری‌ها بین کشورهای اسلامی ارائه کرد، خشم و نگرانی سکولارها را برانگیخت.

سکولارها که نمی‌توانستند اقدامات اربکان را تحمل کنند در سال 1997 با استناد به قانون اساسی ترکیه او را از اریکه قدرت به زیر کشیدند اما حذف اربکان و حزبش نتوانست باعث امحای احساسات اسلامگرایانه در ترکیه شود.

باز تولد رفاه

رجب طیب اردوغان، از اعضای حزب رفاه که حدفاصل سال‌های 1994 میلادی شهردار استانبول بود پس از صدور حکم منع فعالیت رفاه اقدام به تشکیل حزب جدیدی کرد که متجددتر از سلف خود بود.

حزب عدالت و توسعه از سال 2002 میلادی قدرت را در ترکیه به دست گرفت. عبدالله گل، وزیر امور خارجه ترکیه که در حال حاضر عهده‌دار سمت ریاست‌جمهوری این کشور است هم از اعضای AKP است.

او و اردوغان هر دو همسرانی سنتی دارند. ورود اولین بانوی اول محجبه ترکیه به جانکایا (کاخ ریاست‌جمهوری) از نگاه سکولارها، دهن‌کجی آشکاری به قوانین سکولار کشور بود اما این مساله در سایر کشورهای مسلمان با استقبال مواجه شد.

دغدغه سکولارها این بود که AKP به مرور زمان ترکیه را به کشوری بنیادگرا با گرایشات ضدغربی تبدیل کرده و به سلطه سکولارها بر ارکان حاکمیت و ساختار اقتصاد ترکیه پایان دهد. به همین دلیل بود که بخش‌های تندروی جناح سکولار حرکتی هماهنگ را برای تخریب وجهه AKP آغاز کرد.

کار تا حدی بالا گرفت که ارگن پوی‌راز، از روزنامه‌نگاران ناسیونالیست در قالب هجمه‌ای رسانه‌ای سکولارها علیهAKP در نوشتاری مدعی شد گل و اردوغان عوامل سازمان اطلاعاتی اسرائیل (موساد)‌ هستند که قصد از بین بردن جمهوری ترکیه را دارند.

دولت در ابتدا در برابر این هجمه سکوت کرد اما دستگاه قضایی پس از کشف ادله و شهودی که از ارتباط پوی‌راز با باند برانداز ارگنه‌کن داشت دستور بازداشت او را صادر کرد.

آنچه در کنار گرایشات سنتی  اسلامی مردم نزدیک به اوج گرفتنAKP کمک کرد سوءمدیریت اقتصادی دولت‌های قبلی بود. این سوءمدیریت در دوران زمامداری مسعود ایلماز، سیاستمداری که سه بار در دهه 1990 میلادی به نخست‌وزیری ترکیه رسید با وقوع چند رشته رسوایی مالی  بانکی به نقطه اوج خود رسید. این رسوایی موجب از دست رفتن پس‌اندازهای مردم نزد بانک‌ها شد و اقتصاد ترکیه را تا مرز ورشکستگی پیش برد.

اهداف ترکیه

ترکیه تحت حاکمیت AKP مسیر جدیدی را برای سیاست خارجی خود ترسیم کرد که در آن پیگیری طرح الحاق این کشور به اتحادیه‌اروپایی دوشادوش تلاش برای بهبود روابط با کشورهای خاورمیانه و آسیای‌میانه دنبال شد.

برجسته‌ترین نقطه این رویکرد جدید تدوین سیاست خارجی کاملا نوین و بومی بود که بر هدف تبدیل ترکیه به وزنه ثبات و امنیت در جهان اسلام استوار شده است. سوال اینجاست که چطور رهبری آنکارا می‌تواند این هدف را بدون دشمن‌تراشی در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی برآورده سازد.

ترکیه در این چارچوب ارتقای روابط با ایران، ایفای نقش میانجی‌بی‌طرف و صادق در جهان عرب و ظهور به عنوان بازیگری استراتژیک در آسیای‌میانه به‌ویژه در حوزه انرژی این منطقه را در دستور کار قرار داده است. این در حالی است که دستیابی به همه این اهداف در کنار هم لااقل در نگاه اول به مثابه عبور از میدان مینی سراسر خطر می‌ماند.

شرط موفقیت در جلب اعتماد جهان عرب جلوگیری از ظهور ترکیه به عنوان کشوری است که به طور دائم بین اسلام‌گرایی و سکولاریسم بندبازی می‌کند. علاوه بر آن ترکیه باید اهتمام خود را به کاهش تنش‌ها در جهان اسلام به نمایش بگذارد.

رهبران AKP در این مسیر گام‌هایی برداشته‌اند. گل چندی پیش در مصاحبه با روزنامه عرب‌زبان الحیات چاپ لندن‌ به وضوح به اشتیاق کشورش به میانجی‌گری برای بهبود روابط لبنان و سوریه و همچنین کمک به رفع خصومت بین ایران و ایالات‌متحده اشاره کرد. ترکیه که در اکتبر سال 2008 میلادی موفق شد یک کرسی غیردائم شورای امنیت را به دست آورد می‌رود تا به عنوان قدرتی منطقه‌ای که خواستار برقراری ثبات و امنیت در خاورمیانه است به رسمیت شناخته شود.

مترجم: رضا سادات
منبع: آسیا تایمز