آهنگ غمگین هجرت

او اصولا از توانایی خاصی برای ساخت تم‌های شرقی برخوردار بود و اولین موفقیتش را هم با ساختن موسیقی فیلم «لورنس عربستان» تجربه کرده بود. اولین محصول مشترک موریس ژار با کارگردان صاحب سبکی به نام دیوید لین که منجر به ساخت یک فیلم وسترن خاورمیانه‌ای با تم سیاسی و تاریخی شد و برای هر دو نفر اسکار را به همراه آورد.

اصلا بدون موسیقی موریس ژار، لارنس عربستان چگونه می‌شد؟ آیا بدون وجود موسیقی ژار چشمان درشت پیتر اوتول در صحرای عربستان همان درخششی را می‌داشت که با پس زمینه موسیقی داشت؟ واقعیت این است که بسیاری از منتقدان فیلم وسینما معتقدند این یکی از استثنائی ترین فیلم‌های سینمایی است که بدون این موسیقی می‌توانست کیفیتی کاملا متفاوت پیدا کند.

خود موریس ژار در مصاحبه‌ای آشنا شدن با دیوید لین را یک فرصت استثنایی زندگی اش نامیده بود که موجب شد تا او کارهایی استثنایی را خلق کند. اما شاید اگر آن طرف سکه را هم نگاه کنیم لازم باشد که بگوییم این یک موقعیت استثنایی برای دیوید لین بزرگ هم بود که توانست به کمک موریس ژار، غمگین‌ترین موسیقی فیلم را؛ موسیقی ای که هر وقت قرار است یک نسل یادآور عشقی از دست رفته بشود ناخودآگاه در پس زمینه ذهن خیلی‌ها اجرا می‌شود، دست یابد. همه آن غم چشم‌های سیاه عمر شریف با تنهایی باشکوه جولی کریستی با آهنگ لارای فیلم دکتر ژیواگو در 50 سال گذشته زنده شده است.

هر چند موریس ژار در طول عمرش کنسرت‌های متعددی هم برگزار کرده بود، اما شهرتی که برای موسیقی فیلم‌هایش داشت، هرگز تکرار نشد. او بیشترین موفقیت‌هایش را در همکاری با دیوید لین کسب کرد و در جریان سه کار مشترک با او لورنس عربستان (1962)، دکتر ژیواگو (1965) و گذرگاهی به هند (1984) برنده جایزه اسکار شد. او برای فیلم محمد رسول الله نیز نامزد دریافت جایزه اسکار شد.

دیگر آثار مهمی که موسیقی فیلم آنها بسیار تاثیرگذار بود انجمن شاعران مرده (1989) ‌و روح (1990) بود. او برای روح دوباره نامزد اسکار شد.

او در سال 1924 در لیون فرانسه متولد شد و زمانی وارد اجتماع شد که اروپا داشت سال‌های سیاه پس از جنگ را تجربه می‌کرد. با این حال او توانست وارد دانشکده مهندسی سوربون شود و مدتی به تحصیل در این رشته پرداخت. اما او به راحتی سوربون را ترک کرد و به کنسرواتوار پاریس پیوست تا آهنگساری، هارمونی و پرکاشن را با سازهای اصلی‌اش بیاموزد. او اولین کارش را در سال 1951 در پاریس ساخت.

اولین حرکت بزرگ زندگی اش با نوشتن موسیقی فیلم لورنس عربستان در سال 1961 شروع شد.بعد با ترن (1964) ادامه داد و جایزه بزرگ را در سال (1966) ساخت که فیلمی سرعتی برای کارگردانش جان فرانکن‌هایمر بود. بعد با دکتر ژیواگو موفقیت بعدی‌اش را تجربه کرد و در همکاری بعدی‌اش با دیوید لین دختر رایان (1970) ‌که در ایرلند ساخته شد، از موسیقی کاملا سنتی ایرلند بهره گرفت.ترانه این فیلم آنقدر محبوب شد که در آن سال‌ها خوانندگان متعددی آن را اجرا کردند.او بعدها با لوچینو ویسکونتی و جان هیوستن نیز همکاری کرد.

در محمد رسول‌الله در سال 1976 با مصطفی عقاد یک همکاری خیره‌کننده داشت. او جوایز دیگری از جمله بفتا و جایزه آکادمی انگلیس و گرمی را نیز در کارنامه اش دارد.

او با تلویزیون هم کار می‌کرد و از جمله سابقه همکاری با فرانک زفیرلی برای مسیح ناصری (1977) را داشت. آخرین کار موریس ژار یک اثر تلویزیونی بود که در سال 2001 ساخت.

با این حال درک اهمیت کار موریس ژار زمانی روشن می‌شود که به گذشته برگردیم و دهه 60 اروپا را در قرن گذشته یادآور شویم. در دسامبر 1965 آلبوم بیتل‌ها با عنوان «کمک» تازه منتشر شده بود و در همان حال فیلم دکتر ژیواگو اکران شد و موسیقی آن از چنان شهرتی برخوردار شد که در آن وانفسای ترانه‌های نفسگیر بیتل‌ها مثل دمیدن نسیم در جنگل بود...

موریس ژار از آن دسته از آهنگسازان فیلم بود که ملودی‌ها را نمی‌نویسند، آنچه را که احساس می‌کنند هم نمی‌نویسند، بلکه گوشه‌ای از قلبشان را هم با آن به جا می‌گذارند تا تصویر را غنی‌تر کنند.

برای فیلم وسترن خاورمیانه‌ای دیوید لین «لورنس عربستان» و آن آوای حزین بالالایکا که در دکتر ژیواگو نواخته می‌شد، چنان کارکردی داشت که در نیم قرنی که از ساخته شدن این فیلم‌ها گذشته، همچنان ماندنی هستند.

ژار برای بیش از 150 فیلم موسیقی ساخت. او در حالی که می‌توانست یک موسیقی تمام عیار در تم جنگ بسازد؛ درست مثل موسیقی فیلم محمد رسول الله، برای فیلم توپاز آلفرد هیچکاک، کلکتور ویلیام وایلر و روح جری زوکر موسیقی‌ای ساخت که ظریف و نامحسوس مثل لرزش در تاریکی بود. او می‌توانست سبک حماسی یا تغزلی را در آثار سمفونیک عظیم و ارکسترال خود جاری کند و آن را به مشخصه فیلم بدل سازد.

با همه این‌ها او با زمانه همراه بود و متناسب با سبک فیلم، موسیقی می‌ساخت و در کارنامه او همه‌جور کاری را می‌توان سراغ گرفت از موسیقی فیلم کمدی موزیکال «فوق محرمانه» تا «نردبان یعقوب...» او برای نخستین بار در فیلم «شاهد» از سینتی سایزر استفاده کرد و نشان داد که از وارد کردن موسیقی الکترونیک به آثارش وحشتی ندارد. این در حالی است که او در عیسای ناصری از سازهای بادی روستایی برای خلق تم خاورمیانه‌ای استفاده کرده بود. ژان میشل ژار پسر او سال هاست که در سبک موسیقی الکترونیک از جایگاهی ویژه برخوردار است.

موریس ژار آخرین بار برای دریافت جایزه خرس طلایی جشنواره فیلم برلین، در بهمن ماه گذشته در بین جمع ظاهر شد و از آنجا که مدتها بود با بیماری مبارزه می‌کرد، عاشقانه خرس کوچولویش را نوازش کرد.

مهتاب امیر حسینی