در اواخرسلطنت مظفرالدین شاه ، مردم به جان آمده از ستم حاکم ، با رهبری علمای برجسته ای نظیر حاج شیخ فضل الله نوری
کد خبر: ۲۱۴۸۶
قیام کرده و خواستار تاسیس عدالتخانه شدند. این جنبش بعدها به مشروطیت انجامید . مقاله ای که پیش رو دارید تاثیر عزاداری سید الشهداعلیه السلام را بر نهضت مشروطه بررسی می کند. محرم سال 1323 به سبب آغاز ناآرامی هایی که به نهضت مشروطیت منجر شد، ویژگی خاصی دارد. نهضت مشروطیت قیامی دینی به رهبری علمای اسلام بود که به منظور محدود کردن استبداد، و اجرای قوانین اسلامی آغاز شد، اما به علت نفوذ عناصر بیگانه بی دین و شیفته غرب فرجامی دیگر یافت ، اوجگیری این قیام آن وقت که نامحرمان هنوز پرده از روی امیال ضد ملی و ضد دینی خود برنداشته بودند، از مساجد و از هیاتهای دینی و مراسم عزاداری سیدالشهدا (ع) آغاز شد. فرا رسیدن ماه محرم و برپایی مجالس عزا فرصت خوبی بود برای افشای نفوذ خارجیان در ارکان کشور. در این سال مساله مجلس بالماسکه مسیونوز و لزوم عزل وی سایر موضوعات را تحت الشعاع قرار داده بود. ملک المورخین در این زمینه می نویسد : سوم محرم 1323 در منزل بهبهانی روضه خوانی و هنگامه ای برپا بود. مساله مسیو نوز مطرح شد و مانع از روضه خوانی شدند، روز بعد نیز خانه علما همین بساط بود... در عاشورای 1323 دولت راه انداختن دسته را ممنوع کرد. پیشرفت نکرد و راه افتاد. ناچار دولت در خانه فرنگی ها را چاتمه سرباز و قزاق گذاشت و گفت هیچ فرنگی از خانه بیرون نیاید و قشون شب و روز گردش کردند. در عشر [= دهه] اول محرم ، اعلانات بسیار برضد عین الدوله و موسیو نوز و سعیدالسلطنه وزیرپلیس در شهر پراکنده کردند. از سوی دیگر شاه در تکیه دولت که تازه تعمیر شده بود، مراسم سوگواری برپا داشته بود و در پایان دهه چندین هزار تومان به واعظان و ذاکران و خدام انعام داد. عین الدوله نیز در طول دهه اول محرم مراسم تعزیت خامس آل عبا را در منزل جدیدالبنای خود منعقد کرده بود. در چهاردهم محرم نیز سال نوی شمسی تحویل شد، ولی به احترام سیدالشهدا (ع) مراسم تهنیت سال نو از سوی دولت و ملت مرعی نشد. ناآرامی اوضاع سیاسی کشور باعث شد در روز آخر (عاشورا) تزیینات تکیه دولت از ترس بروز بلوا و غارت اشیای نفیس برچیده شود. در این سال تکیه دولت را که تعمیر شده بود، با بلورآلات تزیین کرده بودند. همچنین در محرم 1324 قمری . علما در صحن حضرت عبدالعظیم تحصن کردند و از شاه خواستار برقراری حکومت قانون بودند که مورد موافقت شاه قرار گرفت . تحصن علمای گیلان نیز در پنجم محرم همین سال با پذیرش شرایط آنها توسط حاکم گیلان خاتمه یافت . در این سال به دستور شاه مراسم تعزیه در تکیه دولت منعقد شد. عین الدوله نیز در دهه اول محرم مراسم روضه خوانی داشت . در هفدهم محرم 1324 عین الدوله صدراعظم از زحمات غلامحسین خان ، وزیر مخصوص به خاطر برقراری نظم و آرامش در روز عاشورا و برگزاری مراسم عزاداری تشکر کرد. در همین روز در تکیه درخونگاه در مجلس روضه سیدمحمد طباطبایی ، شریف الواعظین قمی از غربت اسلام و تلاش علما در یاری دین صحبت کرد و شایعات مربوط به شرکت نکردن علمای بزرگ تهران در تحصن حضرت عبدالعظیم را تکذیب کرد. بیست و پنجم محرم 1324 قمری . دو ساعت مانده به غروب سال 1285 شمسی تحویل شد و شاه و مردم به احترام محرم عید نگرفتند. در همین سال مظفرالدین شاه از دنیا رفت و محمدعلیشاه به سلطنت رسید. سال 1325قمری نیز با محوریت مسائل مشروطه آغاز شد. در ابتدای این سال مجلس تعطیل بود و مردم هم مشغول عزاداری بودند. سیدجمال واعظ، ملک المتکلمین ، شیخ علی زرندی و بهائالواعظین در مجالس روضه اول محرم درباره ترغیب مردم به عدالت و حفظ قانون سخن گفتند. در اول محرم 1325 در تبریز در دسته های سینه زنی آشوب و اغتشاش شد و حاجی میرزا حسن میلانی و چهار تن دیگر بر اثر تیراندازی کشته شدند. به گزارش اوژن اوبن ، میرزا علی اصغرخان امین السلطان در حسینیه خود در تهران مراسم عزاداری برپا کرد. در پنجم محرم این سال اعضای انجمن مخفی مامور شدند به مجالس روضه خوانی بروند و سخنان اکبرشاه ، شیخ زین الدین زنجانی و سید محمد تفرشی را گوش کنند، و گزارش آن را به انجمن مخفی بدهند. در همین روز انجمن مخفی درخصوص واگذاری امتیاز روزنامه نوروز به انجمن مخفی و تعیین نام روزنامه به نام کوکب دری مذاکره داشت . جلسه روضه منعقده در منزل سید محمد تفرشی در ششم محرم به هنگام سخنرانی سیداکبرشاه موقعی که واعظ به وکلای مجلس حمله کرد به هم خورد و حاضران به زدوخورد پرداختند. در هفتم محرم شخصی به نام سید رفیع که در خانه سید محمد تفرشی مجلس روضه را به هم زده بود، در روضه منزل سید محمد طباطبایی سخنرانی نمود و خواسته خود و طلاب را اجرای احکام اسلام اعلام کرد. روز 8محرم (پنجشنبه) ادارات به خاطر ایام عزاداری تعطیل شد. ناظم الاسلام در این باره می نویسد: «و به این ترتیب شایعات مستبدین که گفته بودند امسال به خاطر مشروطه شدن مملکت عزاداری انجام نمی گیرد باطل شد». در روز تاسوعا سید جمال واعظ در حسینیه طباطبایی به منبر رفت و درخصوص حفظ قانون و عدالت و مساوات سخنرانی کرد. در هفدهم محرم جریده ندای وطن گزارش داد که مراسم عزاداری دهه عاشورا در تهران با کمال آرامش و امنیت برگزار شد. براساس گزارش کارپردازی ایران در بغداد مراسم عزاداری ایرانیان در عراق بویژه کاظمین نیز در این سال خوب و مفصل برگزار شد. در تبریز میرزاحسن آقای مجتهد و برخی علما در محرم این سال به مخالفت با انجمن تبریز پرداختند. در محرم سال 1326 به سبب اوجگیری اختلافات مشروطه خواهان با شاه ، عزاداری چندان رونقی نداشت . عزیزالسلطان درخصوص محرم این سال می نویسد: دوشنبه 7شهر [= ماه] محرم الحرام 1326 دیشب اتفاق عجیبی افتاده است . دیشب را اعلیحضرت همایونی به رسم همیشه تشریف فرمای توی تکیه شده اند برای گردش (تا) بعد تعزیه بخوانند. مردم خیلی جمعیت کرده بودند، فراش و سرباز می خواستند ممانعت کنند، مردم دست به تپانچه کرده بودند برای فراش ، که هنوز هم استبداد دارید؛ بگذارید برویم تماشا. بعد فراش ها نتوانسته بودند از مردم جلوگیری کنند ، ازدحام کرده بودند، بعد از تشریف فرمایی شاه ریخته بودند توی تکیه هشت نفر آدم زیر دست و پا می میرند... آمدم منزل آقا سید عبدالله به روضه . مویدالدوله آنجا بودند انجمن اصلاح آمده بودند آنجا و شکایت از مجلس داشتند... بعد سید جمال رفت منبر قدری به همه فحش داد و یاالله گفت . وی همچنین اضافه می کند: «چهارشنبه 9شهر محرم الحرام ...1326 دستجات سینه زن زیادی می آمدند انعام و خلعت می گرفتند، می رفتند. نزدیک غروب سوار شده آمدم منزل برای چهل و یک منبر، امسال روضه خوانی بسیار کم است . جمعیت هم مثل سالهای سابق نیست . سه چهار جا بیشتر من شمع روشن نکردم . به رغم کم رونق بودن جلسات روضه خوانی که شاید معلول ناامنی اجتماعی و پاره ای تبلیغات سوئ بود، حرکت دسته های عزاداری در روز عاشورا 1326قابل توجه بود. عین السلطنه گزارش می دهد: «پنجشنبه 10محرم 1326 مسجد شیخ عبدالحسین جا نبود. تمام بازار پر از زن و مرد بود. دسته های سینه زن متصل می گذشت . عزیزالسلطان نیز می نویسد: «پنجشنبه 10محرم الحرام 1326 عصری رفتم امیریه روضه ، جمعیت زیادی بود دستجات می آمدند، می رفتند، انعام و خلعت می گرفتند. در 25محرم همین سال عوامل حیدرخان عمواوغلی با بمب به کالسکه شاه حمله کردند که باعث تشدید اختلاف بین حکومت و مشروطه خواهان شد. در این سال در مسجد شیخ عبدالحسین به رسم مالوف به وسیله ترکها مجلس عزا برپا شد. با این تفاوت که به گزارش عین السلطنه : «در مسجد تا آخر محرم که روضه بود چای ندادند.» محرم سال 1327قمری مقارن با استبداد صغیر بود و اوضاع شهرهای ایران بسیار آشفته ، سرما نیز مزید بر علت شده ، روضه خوانی کم بود. شاه در باغ شاه چادر زده و تعزیه برگزار می شد. ورود مردها ممنوع بود و زنان نیز در صورتی که از خانواده قاجار بودند می توانستند به باغ بروند. صدراعظم و دیگر رجال احتیاط کرده و به باغ شاه نرفتند. روضه خوانی عضدالملک نیز به جای روزها، شبها برگزار می شد و خرج هم می داد. در روز عاشورا اتفاق خاصی نیفتاد، چون حرکت دسته ها قدغن بود. قمه زن در این سال ظاهرا زیاد بوده است . در 27جمادی الثانی 1327قمری تهران به دست مشروطه خواهان تسخیر شد و چند ماه بعد محرم سال 1328قمری هنگامی فرا رسید که تهران در سلطه مشروطه خواهان بود. عزیزالسلطان درباره محرم 1328قمری می نویسد: «دوشنبه 5محرم الحرام 1328 اغلب جاها که روضه است عوض ذکر مصیبت ، تعریف و تمجید سپهدار، حاجی علیقلی خان [سردار اسعد] و [نجفقلی خان] صمصام است . ذکر مصیبت بسیار کم است ، تا سیدالشهدائ علیه السلام چه کنند.» به گزارش کسروی ، آزادیخواهان در سال 1327قمری «به کاستن از روضه خوانی می کوشیدند.» و به گزارش همو در تبریز، روضه خوانان با برپایی جلسات روضه سعی داشتند در مقابل این نوع اقدامات مشروطه خواهان بایستند. البته پس از فتح تهران برای چند سال در مجلس هم جلسه روضه برقرار می شد و دسته های تهران نیز به مجلس شورای ملی می آمدند. به گزارش عزیزالسلطان :
شنبه 10شهر محرم 1328 : مجلس هم دو روز است روضه می خوانند که یکی دو روز دیگر هم بخوانند، تمام دستجات می آمدند مجلس می رفتند، قمه زن ، سینه زن زیادی می آمدند و می رفتند.
یکشنبه 11محرم 1328 : عصری یک ساعت به غروب مانده پیاده رفتم به مجلس ، روضه . هنگامه غریبی بود، از جلوی خان جمعیت بود تا توی عمارت ، راه بند بود. دسته سینه زن هم می آمد و می رفت . زن زیادی هم توی مجلس بودند. توی عمارت و گالری مملو بود از جمعیت ، در حوضخانه برای زنها روضه می خوانند و در بالاخانه برای مردها، در اغلب اتاقها روضه می خوانند. آقا سید عبدالله و سایر مجتهدها و غیره و غیره از رجال ، وزراء ، اعیان ، اشراف ، شاهزادگان هر کس را می خواستید بود.... سال 1328قمری همانند سال 1327 پرماجرا و پرتنش بود، سید عبدالله بهبهانی در این سال ترور شد، واقعه پارک اتابک و گلوله باران کردن ستارخان ، باقرخان و مشروطه خواهان آذربایجانی نیز در این سال رخ داد. آشکار شدن نیات غیردینی دمکرات های افراطی و مقاومت نیروهای مذهبی شرایط خاصی در کشور به وجود آورده بود. محرم 1329قمری در چنین شرایطی از راه رسید. در این سال به طور مشخص در منزل سیداحمد و سیدمحمد طباطبایی و مجلس شورای ملی ، مراسم عزاداری برپا بود. عزیزالسلطان می نویسد :
چهارشنبه 9شهر محرم 1329 : رفتم منزل آقاسیداحمد برادر آقاسیدمحمد مجتهد، خود آقا سید محمد هم بود ، آقا سید محمد از رویت برگشته ، شکل عجیبی پیدا کرده است.
پنجشنبه 10شهر محرم 1329 : امروز و فردا در مجلس روضه می خوانند. یکی دو دسته سینه زن هم آمدند منزل ما... عصری رفتم خانه آقا سید محمد به روضه ، در آن حیاط کوچک جمعیت زیادی بود، مجلس خوبی بود واقعا عزا بود. در سال 1330قمری دعوای دمکرات و اعتدالی بالا گرفت ، ناصرالملک نایب السلطنه در سال 1329قمری با بستن مجلس اقدامات دمکرات ها را مختل کرده بود؛ لذا در برخی مجالس روضه محرم حملات فراوانی به وی می شد. از ابتدای محرم در مسجد شیخ عبدالحسین به واسطه بسته شدن مجلس به ناصرالملک فحش می دادند. ناصرالملک هم در منزل خود مراسم عزاداری به پا کرده و به روسای دسته ها پول می داد که «اسباب تجمل برای دسته ها را زیادتر درست کنند.»
7محرم 1330 : امروز در مسجد شیخ عبدالحسین خیلی به ناصرالملک و وزراء بد گفته بودند و فحش داده بودند.
شنبه 8محرم 1330 : امروز هم وکلا را برای روضه در خانه ناصرالملک دعوت کرده ، یعنی وکلای معزول را... شهر طهران هم خوب نظامی است ، همه جا ژاندارم و پلیس هست که اغتشاش نشود و چند از دمکرات ها را گرفته اند.
یکشنبه 9شهر محرم 1330 : رفتم روضه منزل مویدالدوله ، شب هم اجزای قزاق ها دسته شده بودند و یکی یک شمع به دست ماها داده (بودند). حضرت اقدس (نایب السلطنه) شربت به دست مبارک خودشان می دادند.
دوشنبه 10محرم 1330 : امروز هم شهر منظم بود، قزاق و پلیس و ژاندارم و بختیاری زیادی همه جا بودند. دسته ها منظم بودند. دولتی ها سخت ایستادگی دارند، هرکس که اسباب بی نظمی بشود می گیرند. اما عاشورا در تبریز، وضع به گونه ای دیگر بود. قوای متجاوز روسیه پس از اشغال تبریز ، ثقه الاسلام تبریزی و چند تن دیگر از مبارزان را در روز عاشورای 1330 قمری به دار کشیدند و به شهادت رساندند. در محرم 1331 قمری نیز مراسم عزاداری در شهرهای ایران برپا بود، در تهران آقا سید احمد مجتهد طباطبایی و امام جمعه خویی ، مجلس خوبی برپا کرده بودند. به علت خرابی وضعیت توزیع نان در تهران ، در پنجم & محرم زن ها به بازار رفته و «فحش زیادی به کاسب ها داده بودند که شماها رفتید سفارت پلو خوردید ما را به این روز سیاه نشاندید». عاشورای آن سال هم دسته های زیادی در شهر بود و اتفاق خاصی هم روی نداد. گزارش های موجود حاکی است که محرم 1332 و 1333 قمری نیز مجلس عزا از سوی مردم با شکوه برپا شده بود. دسته های سینه زنی و مجالس روضه خوانی در سال 1333 قمری فراوان بود. در روز عاشورای این سال با هر دسته تعدادی ژاندارم ، پلیس و قزاق حرکت می کردند. شایان ذکر است که در سال 1332 قمری جنگ جهانی اول آغاز شد و دولت ایران در ذیحجه همان سال با انتشار اطلاعیه ای اعلان بی طرفی در جنگ کرد. در محرم سال 1333 قمری قوای عثمانی به مناطق مرزی ایران در غرب و شمال غربی هجوم آوردند. سپس شمال و جنوب ایران را قوای روس و انگلیس اشغال کردند. و روس ها تا آستانه اشغال تهران نیز پیش آمدند. در محرم 1334 قمری کشور ما همچنان در تب و تاب تهاجمات نظامی بیگانگان قرار داشت و با توجه به اخطاریه ای که روس و انگلیس به ایران دادند و پایتخت را تهدید کردند ، اوضاع کشور به هم ریخت . در تهران مردم مسلح شدند و شهر حالت اضطراری به خود گرفت . قوای روس که تا آستانه ورود به پایتخت پیش آمده بودند ، بنابر ملاحظاتی از اشغال تهران منصرف شدند. عزیزالسلطان که در این سال در تبریز به سر می برد، از وضعیت عزاداری در آن شهر این چنین گزارش می دهد :
جمعه 4محرم 1334 : وضع عزاداری تبریز غیر از تهران است ، اولا از روز یازدهم ذیحجه شروع به دسته شاه حسینی می کنند و از اول محرم دسته های زیاد راه می افتند و مشغول سینه زدن می شوند و توی بازارهای تنگ تبریز از شدت دسته راه نیست که آدم عبور بکند، خیلی جمعیت زیاد می شود. همین طور رفته رفته روز به روز زیاد می شود تا روز عاشورا. در محرم 1335قمری احمدشاه در حیاط کریم خانی جلسه روضه برپا کرد. عزیزالسلطان که همچنان در تبریز به سر می برد، گزارش مفصلی از عزاداری دهه محرم در آن شهر ارائه می کند که بیانگر برگزاری باشکوه عزاداری در آن سال در تبریز است . در 1336قمری نیز عزاداری بر شهدای کربلا در ایران برپا بوده است کسروی با کینه ای که از تشیع و شعائر آن دارد، از برپایی مجالس روضه در سال 1336قمری در تبریز خبر می دهد. در آستانه محرم 1338 قمری ایران در تب و تاب مبارزه با قرارداد 1919 می سوخت در ذیحجه 1337 قمری محصلان تهرانی با انتشار اعلامیه ای از علما خواستند که مساجد را سیاهپوش کنند و عموم مردم را به قیام علیه قرارداد ترغیب و دعوت کنند. جمعی از وعاظ نیز در مجالس روضه خوانی در مسجد شیخ عبدالحسین علیه قرارداد سخنرانی کردند. مروری بر تاثیر عزاداری سیدالشهدا در نهضت مشروطیت و پس از آن تا کودتای سوم اسفند 1299 نشان می دهد تاسی به سیره امام حسین علیه السلام و شهدای کربلا، نقشی محوری در شکل گیری و تداوم نهضت مشروطیت داشت ، این امر علی رغم تلاش گسترده عناصر افراطی و ضددین برای محو شعائر اسلامی ، همچنان تاثیر عمیق خود را بر تحولات ایران اسلامی در آن دوره حفظ کرد. استیصال غربزدگان در مقابله با شعائر دینی ، آنان را به رویارویی مستقیم با مردم کشاند و به تز بهره برداری از مشت آهنین و دیکتاتوری نظامی منجر شد. نتیجه این رویکرد ، کودتای سوم اسفند و روی کار آمدن رضاخان و اعمال سیاست های آشکار ضددینی در ایران بود.

م - فقیه
newsQrCode
ارسال نظرات در انتظار بررسی: ۰ انتشار یافته: ۰

نیازمندی ها