منتقد ‌موثر یا منفعل؟

منتقد همواره پل میان هنرمند و مخاطب است و می‌تواند با پرداختن به لایه‌های مختلف یک اثر و کشف و شرح نشانه‌ها، مخاطب را به شناخت بهتر اثر برساند. از این رو نقد جایگاهی خاص و موثر، همچنین انواع و رویکردهای گوناگون دارد. یک منتقد تئاتر می‌تواند از منظرهای مختلف به نقد نمایش‌های اجرا شده یا نمایشنامه‌های منتشر شده بپردازد. یک منتقد علاوه بر این‌که در نقد اثر، گروه اجرا کننده را متوجه نقاط ضعف و قوت کار می کند، به تماشاگر هم کمک می‌کند تا به درک درست و بهتری از اثر برسد، همچنین یک نقد می‌تواند باعث شود عده‌ای از دیدن یک نمایش منصرف یا بعکس ترغیب شوند تا از آن نمایش دیدن کنند. همه آنچه گفته شد، نشان می‌دهد نمی‌توان از تئاتر صحبت کرد، ولی از نقد تئاتر صحبتی به میان نیاورد. سوال اینجاست که جایگاه نقد تئاتر در جامعه فعلی ما کجاست؟

صداقت ، عنصر غایب

اولین قدم برای نوشتن یک نقد، صداقت و دوری از ملاحظات معمول است. منتقد باید بدون غرض و حب و بغض، تنها به نقد اثر بپردازد. همچنین یک نقد خوب باید برای خواننده که هم می‌تواند مخاطب تئاتر باشد و هم تولیدکننده کار مفید باشد.

دکتر رحمت امینی، استاد دانشگاه و رئیس دپارتمان تئاتر دانشگاه هنر و معماری دانشگاه آزاد در این زمینه معتقد است: متاسفانه برخی منتقدان، از روی ضعف جانب احتیاط را می‌گیرند و محافظه‌کاری می‌کنند تا مبادا خصومتی میان آنان و همکارانش ایجاد شود و به جای نقد به تعریف و تمجید می‌پردازند، در حالی که هر جا که تعریف هست، نقد هم باید موجود باشد. رشد نقد موجب ارتقای همه رشته‌های هنری، فرهنگی و اجتماعی می‌شود و تا وقتی یک بعدی هستیم و نقد را نمی‌پذیریم، باید منتظر فجایع زیادی باشیم.

عضو هیات‌مدیره خانه تئاتر دانشگاهی در ارتباط با وضعیت نقد در دانشگاه‌ها به نکات ساده ولی قابل تاملی اشاره می‌کند و می‌گوید: با وجود این‌که خیلی از منتقدان از میان فارغ‌التحصیلان تئاتر هستند، ولی نقد آنچنان که سزاوار است در دانشگاه‌ها جدی تلقی نمی‌شود. آنچه در برخی گرایش‌ها درباره نقد تدریس می‌شود، بیشتر به نقد ادبی می‌پردازد. همچنین معمولا اساتید برای تدریس نقد تئاتر بیشتر از اطلاعات و تجربیات خودشان بهره می‌گیرند و در این خصوص منبع درسی وجود ندارد و اگر باشد مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. مسلما آموزش اصولی و توجه و نگاه علمی به نقد در دانشگاه می‌تواند منتقدان خوبی را از میان دانشجویان و فارغ‌التحصیلان، به جامعه منتقدان معرفی کند و گامی موثر در اعتلای نقد تئاتر باشد.

تئاتر آن زمان شکل می‌گیرد که پیامی انتقال داده شود و در معرض ارتباط قرار گیرد و در تکمیل سیستم ارتباطی دریافت و ادراک شود. نقد تئاتر حوزه‌ای مرتبط با این فرآیند ارتباطی است که در شکل منطقی و ساده آن می‌تواند به تکمیل فرآیند ارتباطی و تسهیل یا هدفمندسازی درک آن از سوی گروه مخاطبان منجر شود.

سطح دانش منتقدان‌

رضا آشفته، عضو انجمن منتقدان و نویسندگان خانه تئاتر منتقد را زمانی تاثیرگذار بر جامعه و هنرمندان آن می‌داند که دانش وی دایره وسیعی از اطلاعات را در برگیرد و اشراف منتقد جز در مقوله تئاتر دیگر هنرها و علوم پایه و اجتماعی را نیز در برگیرد و می‌گوید: یک منتقد تئاتر باید فردی جامع‌الاطراف باشد. او باید علاوه بر تسلط کافی بر انواع هنرها، از تاریخ، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، زبان‌شناسی، علوم سیاسی، ارتباطات، فناوری، دین و عرفان، ادبیات، زیبایی‌‌شناسی و مردم‌‌شناسی آگاه باشد. در غیر این صورت نمی‌توان انتظار داشت منتقد بتواند بر جامعه و هنرمندان تاثیرگذار باشد. برای آن که صدای او نیز ناقص است و به عنوان منتقد نمی‌تواند از یک نقطه دید والا و قابل درک و رویت حرف و حدیث خود را به کرسی بنشاند.

به هر حال، جامعه امروز با فشارها و تهدیدهای کلان اقتصادی مواجه است و بدیهی است که یک منتقد تئاتر هم با آسیب‌های شخصی و اجتماعی خاص خود روبه‌روست، بنابراین خیلی راحت هم نمی‌توان از نیازهای او چشم پوشید یا این که مقوله نقد تئاتر را باری به هر جهت قلمداد کرد. اگر سرمایه و هزینه‌‌ای صرف ایجاد تئاتر و حمایت از دست‌اندرکاران و هنرمندان آن می‌شود،‌ یک وجه این ساختار هم مرتبط با منتقدان تئاتر است. باید منتقد باشد و این منتقد هر روز سواد خود را تازه کند تا بر اساس دیدگاه و معیارهای نوین هنرمند و جامعه هنری را سمت و سو دهد و ذائقه تماشاچیان را بهبود بخشد.

تعهد و پایبندی منتقد

منتقد تئاتر می‌تواند در جریان‌سازی تئاتر اهمیت فوق‌العاده‌ای داشته باشد. این جریان‌سازی،‌ در رودررو شدن منتقد با هنرمند و از سوی دیگر منتقد با جامعه (تماشاچیان) ممکن و محقق می‌شود. امیر دژاکام، نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر در این زمینه معتقد است: از آنجا که در حال حاضر در مسائل بنیادین تئاتر دچار کاستی هستیم، در نقد هم نمی‌توانیم به دور از این ایرادها باشیم. یکی از مهم‌ترین این کاستی‌ها و آفت‌ها، تعهد و پایبندی نداشتن برخی منتقدان نسبت به وظایفشان است. منتقد باید روشنگری و ارتباط مخاطب با اثر را بیشتر کند، در حالی که بیشتر نقدها، برداشت‌های شخصی منتقدان است و نشانه‌های آن در خود اثر دیده نمی‌شود. تحلیل و نقد جای ارائه دلایل خاص است و به چرایی می‌پردازد و نباید در نقد برخورد سلیقه‌ای داشت. اگر در یک نقد می‌گوییم فلان اثر مدرن یا پست‌مدرن است، باید حداقل توضیح مختصری داده شود که چرا این کار به مدرن یا پست‌مدرن نزدیک شده است. متاسفانه بیشتر نقدهای روزنامه‌ها و نشریات سطحی و توصیفی هستند و به بررسی فنی و تکنیکی اثر نمی‌پردازند و نقدها عمق و بعد ندارند و چیزی را به دانسته‌های خواننده اضافه نمی‌کنند.

کارگردان نمایش شب رجعت سیر صعودی وضعیت نقد تئاتر در ایران و بخصوص نقدهای موجود در مطبوعات را بسیار امیدوارکننده توصیف می‌کند و معتقد است: خوشبختانه در سال‌های اخیر، تئاتر در مطبوعات حضوری بهتر دارد و بیشتر روزنامه‌ها بخشی از صفحات خودشان را به تئاتر اختصاص داده‌اند، ولی متاسفانه اکثر مطالبی که به عنوان نقد تئاتر در مطبوعات به چاپ می‌رسد، بیشتر بیان خلاصه نمایش، شرح و تفسیر نمایشنامه و ابراز نظرات کلی است .

نقد تئاتر را جدی بگیریم‌

در پایان این نوشتار نیز بر خود لازم می‌دانم به این نکته اشاره کنم که در حال حاضر 2 تشکل درخصوص نقد تئاتر فعال هستند. یکی کانون ملی منتقدان و دیگری انجمن منتقدان و نویسندگان خانه تئاتر. هر دوی این تشکل‌ها بیشتر به نقد نمایش‌های روی صحنه می‌پردازند و گاهی نیز به برگزاری نشست‌های تخصصی یا جلسات سخنرانی اقدام می‌کنند، ولی فعالیتی در زمینه آموزش نقد ندارند. با مرور آنچه گفته شد درخواهیم یافت اگر خواهان رشد تئاتر هستیم، باید نقد تئاتر را نیز جدی بگیریم و نگاهی اصولی و علمی به آن داشته باشیم.

امین خرمی‌